το Γυναικόκαστρο

Στο κέντρο της πεδιάδας της Μακεδονίας, πάνω σε οχυρό λόφο, δεσπόζει το Γυναικόκαστρο.

(40o56'29"N 22o44'29"E)

Η πρόσβαση σε αυτό είναι εύκολη είτε από την εθνική οδό προς ΠΓΔΜ, είτε από το δρόμο Θεσσαλονίκης-Κιλκίς, προς Παλαιό Γυναικόκαστρο.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Το κάστρο χτίστηκε από τον Ανδρόνικο Γ' τον Παλαιολόγο (βλ. εικ.), κατά τη διάρκεια της βασιλείας του (1328-1341), με πιθανότερη χρονολογία το 1334 [1] ,μετά τον επανακαθορισμό των βυζαντινο-σερβικών συνόρων νοτιότερα.
Η κτίση του αφενός εξυπηρετούσε την ανάσχεση του από Βορράν κινδύνου -κυρίως των ανερχόμενων δυναμικά Σέρβων- και την προστασία της Θεσσαλονίκης. Αφετέρου χρησίμευε ως τόπος συγκέντρωσης και προστασίας της σοδειάς της μακεδονικής πεδιάδας.
Η ονομασία του, "Γυναικόκαστρο", υποδήλωνε πως ήταν τόσο ισχυρό, ώστε ήταν αρκετή γυναικεία φρουρά για την υπεράσπισή του.

Νόμισμα Ανδρόνικου Γ' (1328-1341) Κων/πολη

Ο αυτοκράτωρ και η Παναγία / ο Άγιος Δημήτριος πάνοπλος

Θέα του κάστρου από το χωριό Παλαιό Γυναικόκαστρο
*

Χάρτης της περιοχής από την κτίση του φρουρίου ως την τουρκική κατάκτηση. 

Σημειώνονται τα  σύνορα επί Ανδρόνικου Γ', Στέφανου Δουσάν και Μανουήλ Παλαιολόγου

Η ιστορία του φρουρίου υπήρξε σύντομη, αλλά ταυτόχρονα πολυτάραχη. Με το θάνατο του κτίτορά του, Ανδρονίκου, ξέσπασε εμφύλιος μεταξύ του Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου και του Ιωάννη Καντακουζηνού. 

Το καλοκαίρι του 1342 εκδηλώνεται το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη - ο λαός με επικεφαλής τους Ζηλωτές εξεγείρεται εναντίον των αριστοκρατών. Ο διοικητής της πόλης τότε, ο προσκείμενος στον Καντακουζηνό έπαρχος Θεόδωρος Συναδηνός  εξέρχεται από τη Θεσσαλονίκη συνοδευόμενος από πλήθος αριστοκρατικών οικογενειών. Περίπου 1000 άτομα συνολικά [2] προκειμένου να γλιτώσουν από την οργή του πλήθους θα βρουν καταφύγιο στο Γυναικόκαστρο. Στο κάστρο την ίδια χρονιά καταφθάνει ο ίδιος ο Καντακουζηνός με τους δύο γιους του, Μανουήλ και Ματθαίο και το στράτευμά του, που αποτελείται κυρίως από Καταλανούς μισθοφόρους υπό τον Χουάν Περάλτα. 
Τέλη του καλοκαιριού κλείστηκε συμφωνία μεταξύ των Σέρβων του Στέφανου Δουσάν και του Καντακουζηνού, ο οποίος όμως δε θα καταφέρει να καταλάβει τη Θεσσαλονίκη παρά τη σερβική συνδρομή. Εγκατέλειψε τότε το Γυναικόκαστρο προκειμένου να αποφύγει την ήττα και την αιχμαλωσία, καθώς ο μέγας δούκας Αλέξιος Απόκαυκος εξέρχεται με στράτευμα από την πόλη και καταλαμβάνει το κάστρο.(1343) [3]

"Απόκαυκος μεν ο μέγας δούξ εν Θεσσαλονίκη την εσόμενη ταραχή περί την βασιλέως στρατειάν ειδώς (οι γαρ διαλεγόμενοι κρυφά προς το διαλύσθαι εμήνυον) ώσπερ αναθαρσήσας και τι κατά βασιλέως δυνησέσθαι ελπίσας διά την προδοσίαν των συνόντων, τους οπλίτας όσοι ήσαν και ψιλούς τοξότας των τριήρεων εξαγαγών εκ Θεσσαλονίκης όσους μάλιστα ενήν ιππέας και οπλίτας τε και ψιλούς" τους συγκέντωσε και "ευθύ κατά Γυναικοκάστρου εχώρει" 

Ο Μέγας Δουξ Αλέξιος Απόκαυκος. Χειρόγραφο Ιπποκρατικών έργων, 1345, Μητροπολιτικό Μουσείο Ν.Υόρκη

*

Ο Ιωάννης ΣΤ' Καντακουζηνός ως αυτοκράτωρ και ως μοναχός Ιωάσαφ, χειρ. 1347-1354, Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι

Μονόγραμμα των Παλαιολόγων- από την τοιχοποιεία του κεντρικού πύργου της Ακροπόλεως του Γυναικοκάστρου.

Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη

Το επόμενο διάστημα, και σίγουρα πριν το 1350, το Γυναικόκαστρο περιέρχεται στους Σέρβους, καθώς τα στρατεύματα του Στέφανου Δουσάν προελαύνουν νότια για να σταματήσουν μόνο φθάνοντας στον Κορινθιακό κόλπο. Διοικητής του κάστρου ορίζεται κάποιος με το όνομα Βέλκος, επικεφαλής ισχυρής φρουράς (1350).

Μετά την ήττα των Σέρβων στον Έβρο ποταμό (1371), ο δεσπότης Θεσσαλονίκης και μετέπειτα αυτοκράτωρ, Μανουήλ Παλαιολόγος ανακαταλαμβάνει το φρούριο για λογαριασμό της Αυτοκρατορίας.
Τελικά το φθινόπωρο του 1383, το κάστρο εκπολιορκείται από τον περίφημο Εβρενός Γαζή παρά την ισχυρή αντίσταση των υπερασπιστών του και ενσωματώνεται οριστικά στην Οθωμανική αυτοκρατορία.[4]
Το 15ο αιώνα το Γυναικόκαστρο, ή Αβρέτ Χισάρ πλέον, ανήκει σε εξισλαμισμένο Ρωμιό προνοιάριο/σπαχή, ενώ το 17ο αιώνα το φρούριο έχει ήδη εγκαταληφθεί.

 

*

Άποψη της Ακροπόλεως με τον κεντρικό πύργο

ΜΥΘΟΣ - Η Μαρουλία του κάστρου



Σχετικά με την άλωση του Γυναικόκαστρου, διασώθηκε ως τις μέρες μας ένας μύθος - ο μύθος της Μαρουλίας.
Σύμφωνα με την παράδοση, διοικητής του φρουρίου όταν  κατέφθασαν τα τουρκικά στρατεύματα του Εβρενός Γαζή, ήταν μια γυναίκα με το όνομα Μαρουλία. 
Την προφορική παράδοση διέσωσε ο Οθωμανός συγγραφέας Hadji Kalfa.(αρχές 17ου αιώνα).
Η γυναίκα αυτή, χήρα του προηγούμενου διοικητή, οργάνωσε την άμυνα, καθοδήγησε τους στρατιώτες και πολέμησε και η ίδια ηρωικά υπερασπιζόμενη το κάστρο. Η αντίσταση της Μαρουλίας κράτησε αρκετούς μήνες πριν το κάστρο παραδοθεί.[5]
Είναι σχεδόν βέβαιο πως στο όνομα της "Μαρουλίας", διατηρείται η ανάμνηση της ηρωικής αντίστασης ενός ιστορικού προσώπου, της Μαρούλας της Λήμνου, η οποία υπερασπίστηκε το νησί της κατά την τουρκική εισβολή (1477/8). Αυτή η ιστορία ηρωισμού κέντρισε τη δημιουργική φαντασία σε διάφορους τόπους του ελληνικού χώρου με ερείπια κάστρων, ώστε να πλαστούν ανάλογοι μύθοι, παρόμοιοι με την αρχετυπική αφήγηση του κάστρου της Ωριάς.[6]
Πιθανότατα, το όνομα του φρουρίου (Γυναικόκαστρο) βοήθησε την φαντασία των ντόπιων στην ταύτιση του κάστρου με αυτήν την παράδοση της μαχόμενης γυναίκας.

Το κάστρο - Ανατολική όψη.

ΚΑΣΤΡΟ

Το φρούριο διατηρείται σε ερειπιώδη κατάσταση. Σώζονται τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου και του τείχους της Ακροπόλεως με ημικυκλικούς και ορθογώνιους πύργους και προμαχώνες σε κακή κατάσταση.
Αντιθέτως σχετικά καλά διατηρείται ο διώροφος κεντρικός πύργος της Ακροπόλεως, με δίδυμες κινστέρνες στο υπόγειό του.
Ακόμη, σώζονται οι θέσεις των δύο πυλών, μιας κεντρικής στα ΝΑ και μιας μικρότερης επικουρικής στην Ακρόπολη.
Τέλος, τμήματα άλλων κτισμάτων, όπως τα θεμέλια ορθογώνιου κτίσματος και πηγάδι.

Στην καταστροφή των οχυρώσεων, εκτός από τη μακροχρόνια εγκατάλειψη, συνέβαλλε η εκτεταμένη λιθολόγηση από τους κατοίκους του Παλαιού Γυναικόκαστρου. Κατά την εγκατάστασή τους στην περιοχή μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1923) οι πρόσφυγες χρησιμοποίησαν το κάστρο ως κύρια πηγή οικοδομικού υλικού για την ανέγερση του νέου οικισμού.

Μεταξύ 1984-93 πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές καθώς και αναστήλωση του κεντρικού πύργου και τμήματος των τειχών.

Θέα από το κάστρο προς τα δυτικά
*

ΤΟ ΓΥΝΑΙΚΟΚΑΣΤΡΟ

(Κάτοψη - αεροφωτογραφία/σχέδιο) (κλικ για μεγέθυνση)

-

Α.Ακρόπολις

1.Κεντρικός Πύργος

2.Τείχος Ακροπόλεως

3.Βόρεια Πύλη

4.a,b Ανατολικό Τείχος

5.Πύργος

6.Ορθογώνιο κτίσμα

7.Κεντρική Πύλη

8,9.Δυτικό Τείχος

10.Φρέαρ

 Ο κεντρικός πύργος της Ακροπόλεως (1)

 

Σχέδιο του κεντρικού πύργου - Διατομή - διακρίνονται οι δίδυμες κινστέρνες

Οι υπόγειες κινστέρνες του κεντρικού πύργου

Επικοινωνούν με δύο θύρες, ενώ στη μία εξ αυτών σώζεται κτιστή σκάλα που οδηγεί στο δεύτερο όροφο. Είναι επίχρισμένες με πορφυρό κονίαμα και σπαστό κεραμμύδι για καλύτερη μόνωση

Παράθυρο του πύργου

*

Η επιμελημένη καθαρά βυζαντινή τοιχοποιεία του

 άποψη της Ακροπόλεως (Α)- διακρίνεται το βαγονέτο και οι σιδερένιες ράγες

Οι σιδερένιες ράγες οδηγούν από την Ακρόπολη στους πρόποδες του βράχου. 

Πιθανότατα χρησιμοποιήθηκαν από τους πρόσφυγες κατοίκους του νέου οικισμού για τη λιθολόγηση των τειχών ως οικοδομικού υλικού για τις κατοικίες τους.

Εσωτερικό τείχος της Ακροπόλεως (2α)- παράθυρο του πύργου

Η επικουρική μικρή πύλη (3) - άποψη εκ των έσω

Η ίδια πύλη - διακρίνονται οι παραστάδες

 Το τείχος της Ακροπόλεως (2)- άποψη εκ των έσω

 Ανατολικό τείχος (4b)- θεμελιωμένο στο βράχο δε σώζεται σε όλο του το ύψος

 Τετράγωνος πύργος στο ανατολικό τείχος (5)

Η κεντρική είσοδος του κάστρου (7)

Διακρίνεται η θέση της πύλης και οι γύρω προμαχώνες

Η κεντρική πύλη - άποψη εκ των έσω

 Νότια περιοχή του φρουρίου - οχυρωματικός περίβολος και προμαχώνες

Τα θεμέλια του ορθογώνιου κτιρίου στο κέντρο του κάστρου (6)

 Τμήμα του τείχους δεμένο με το βράχο στα ΝΔ (8)

 Θόλος του ιερού της εκκλησίας στις ρίζες του λόφου του Γυναικόκαστρου

Κεντρική πύλη και άποψη της βασιλικής

 

Παλαιό νεκροταφείο έξω από τα ερείπια της παλιάς εκκλησίας
*
ο ποταμός στους πρόποδες- παραπόταμος του Γαλλικού

ΑΝΑΦΟΡΕΣ:

[1] Μεγ.Ελλ.Εγκυκλ “Δρανδάκη”,κα', σ.686-687

[2] Ι.Κant o.p ΙΙ233, p.22-24

[3] Ι.Kant o.p ΙΙ253, 16-20 ,ΙΙ254, p.1-5

[4] Α.Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833, σ.42

[5] Hadschi Kalfa, ibdi p.84

[6] Ιωάννης Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833. σ.43

ΠΗΓΕΣ:

Α.Τούρτα, Γυναικόκαστρο
Α.Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833
Ευάγγελος Καραδήμας, Η επανάσταση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1342-1349)
Γιώργος Εχέδωρος, Το βυζαντινό Γυναικόκαστρο του Κιλκίς

Μια γυναίκα πολεμάει στην πολεμίστρα,

η όμορφη Μαρουλία του κάστρου...

...μια νεράιδα τραγουδάει στα συντρίμμια,

η όμορφη Μαρουλία του κάστρου...

                                                                              
                                                                                  -Γ.Εχέδωρος

*

λίστα πύργων και κάστρων

*