Οι αδελφοί Αλέξιος και Ιωάννης (Β')

 

ΟΙ ΑΔΕΛΦΟΙ ΑΛΕΞΙΟΣ ΜΕΓΑΣ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑΡΧΗΣ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΓΑΣ ΠΡΙΜΙΚΗΡΙΟΣ

(μέρος Β’)

Πόλεμοι με Σέρβους και Οθωμανούς Τούρκους
Θάνατος του Αλεξίου

ο πύργος του Μαρμαρίου. 1367

Οι δύο αδελφοί επί μία δεκαετία μεριμνούν για την άμυνα της περιοχής επισκευάζοντας οχυρωματικά έργα και χτίζοντας νέα, προετοιμάζουν την άμυνα τόσο έναντι των Σέρβων όσο και της νέας μεγάλης απειλής από την Ανατολή, των Τούρκων.
Το 1367 ,όπως μαρτυρεί ως πρότινος εντοιχισμένη επιγραφή, χτίζουν πύργο στην περιοχή της Αμφίπολης, όπου βρισκόταν ο μικρός οικισμός του Μαρμαρίου, καθώς και συμπληρωματικό τείχος.
«Ανιγέρθη ο πύργοc ούτοc της νέαc μονήc του Παντοκράτορος δια συνδρομήc και εξόδου των πανευγενεcτάτων κτητόρων Αλεξίου και Ιωάννου των αυταδέλφων εν έτει ,ςωοε’ και δικαί(ου) Θεοδωρήτου μοναχού»
Ο πύργος κείται στην όχθη του Στρυμόνα, στα προσωρινά σύνορα με το σερβικό βασίλειο του Στέφανου Ούρος Ε’, του Αδύναμου και πριν το 1384 θα παραχωρηθεί στη μονή.

οχυρώσεις Θάσου. 1369-1374

Μεταξύ Μαρτίου 1368 και Φεβρουαρίου 1369, πεθαίνει ο Μέγας Στρατοπεδάρχης Αλέξιος στη Θάσο. Πιθανότατα σκοτώνεται υπερασπιζόμενος το νησί από μαρτυρούμενη επιδρομή των Τούρκων.
Κατόπιν αυτού, με φροντίδα του Ιωάννη ανεγείρεται και στο Μαρμαρολιμένα της Θάσου πύργος και επιπρόσθετο τείχος για την καλύτερη άμυνα του νησιού.

Το 1371 είναι μία από τις χρονιές ορόσημα στην εξάπλωση των Οθωμανών στα Βαλκάνια. Σε μάχη παρά τον Έβρο ποταμό (Oρμένιο)/μάχη του Τσερνόμεν/Μαρίτσα) συντρίβουν τους Σέρβους και στο πεδίο της μάχης πέφτουν πλήθος Σέρβων ευγενών, μεταξύ αυτών οι δύο ηγέτες τους, ο Δεσπότης των Σερρών Ιωάννης Ούγγλεσης και ο αδελφός του Δεσπότης Βούκασιν. Την κατάσταση εκμεταλλεύεται ο Μανουήλ Παλαιολόγος (Δεσπότης Θεσσαλονίκης, γιος του Ιωάννη Ε’ και μετέπειτα αυτοκράτωρ) ανακαταλαμβάνοντας τις Σέρρες. Στη συνέχεια, επεκτείνει την κυριαρχία του διαδοχικά ως το Βέρμιο και το Νέστο (όπου έχουν προωθηθεί ήδη οι Οθωμανοί) ,συνενώνοντας έτσι τις ελεύθερες περιοχές της Θεσσαλονίκης και της Χριστούπολης-Χρυσούπολης , που παραμένουν υπό διοίκηση του Μεγάλου Πριμικήριου Ιωάννη.

Ανδρόνικος Δ'

Η πίεση των Οθωμανών όμως παραμένει ασφυκτική. Αν και, τόσο η Βουλγαρία όσο και η Ρωμανία έχουν δηλώσει υποτέλεια μετά τη μάχη στο Τσερνόμεν, ομάδες ατάκτων παρεισφρέουν κατά διαστήματα και παρότι δεν πραγματοποιούν καταλήψεις πόλεων συντελούν στην καταστροφή της υπαίθρου και κατά συνέπεια σε μαρασμό της οικονομίας και χάος.
Το 1373 ο αυτοκράτορας Ιωάννης Ε’ αναγκάζεται να ακολουθήσει το Σουλτάνο σε εκστρατεία στη Μικρά Ασία. Συμβαίνει τότε κάτι παράδοξο. Ο γιος του αυτοκράτορα, Ανδρόνικος και ο γιος του Σουλτάνου, Σαουτζή Τσελεμπή συνεργάζονται και επαναστατούν ταυτόχρονα κατά των πατεράδων τους! Η εξέγερση αποτυγχάνει ο νεαρός Τούρκος τυφλώνεται και πεθαίνει, ενώ ο Έλληνας γιος τη γλιτώνει με μερική μόνο απώλεια της όρασης, γεγονός που θα του επιτρέψει σύντομα να ανέλθει τελικά στο θρόνο, ως Ανδρόνικος Δ’.

Ταυτόχρονα εμφανίζονται όλο και συχνότερα στο Βόρειο Αιγαίο οι στόλοι της Βενετίας και της Γένοβας που αμφότερες διεκδικούν την Τένεδο, αλλά και τη γενικότερη επικράτησή τους στην περιοχή.

Αντρέα Κονταρίνι,νόμισμα και οικόσημο

Με πενιχρά μέσα και μικρές δυνάμεις στις διαταγές του, παρά το βαρύγδουπο τίτλο που φέρει, ο Ιωάννης αποφασίζει να στραφεί προς τη Δύση. Ο Δεσπότης Μανουήλ αγωνίζεται κι αυτός με ελάχιστα μέσα και αδυνατεί να βοηθήσει αποτελεσματικά, ενώ η επικοινωνία με την Πόλη γίνεται μόνο μέσω θαλάσσης, καθώς οι Τούρκοι έχουν καταλάβει τη Θράκη (1354-1362) και η εξουσία του αυτοκράτορα ασκείται πλέον μόνο κατ’όνομα. Χωρίς να εγκαταλείψει τη Μακεδονία ,ο Μέγας Πριμικήριος στέλνει γράμμα στο Δόγη της Βενετίας Ανδρέα Κονταρίνι ζητώντας το δικαίωμα του πολίτη της Γαληνοτάτης. Η απάντηση έρχεται τον Ιανουάριο του 1374 και είναι θετική. Ο Ιωάννης πλέον είναι βασσάλος της Βενετικής Δημοκρατίας, ελπίζοντας σε στρατιωτική βοήθεια και προστασία, παρότι τα εδάφη του συνεχίζουν να ανήκουν θεωρητικά στην καταρρέουσα αυτοκρατορία.

Μανουήλ Παλαιολόγος

Εν τω μεταξύ στη Μακεδονία καταφθάνουν πλήθος πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και τη Θράκη. Στη Θεσσαλονίκη μετακινούνται πολλοί νέοι ευγενείς από την Κωνσταντινούπολη συντασσόμενοι με τον Μανουήλ και πρόθυμοι να πολεμήσουν κατά των Οθωμανών [4].Ο Δεσπότης κηρύσσει δήμευση του μισού της τεράστιας μοναστηριακής γης και διανομή της σε προνοιάριους στρατιώτες.
Στις αρχές του 1383 οι Έλληνες αντεπιτίθενται. Σημειώνονται τρεις στρατιωτικές επιτυχίες εναντίον Τουρκικών στρατευμάτων, δύο στην ξηρά και μία στη θάλασσα, επιφέροντας λάφυρα και πλήθος αιχμαλώτων. Ο λόγιος Δημήτριος Κυδώνης πανηγυρίζει καλώντας τους στρατιώτες της Ρωμανίας-τους «νέους Μαραθωνομάχους» όπως τους ονομάζει, σε ολομέτωπο αγώνα κατά των βαρβάρων της Ανατολής.

Το τέλος

Μουράτ Α'

Η αναστροφή του κλίματος όμως θα είναι πρόσκαιρη. Ο σουλτάνος Μουράτ ο Α’ κινητοποιεί μεγάλες δυνάμεις και θέτει επικεφαλής του εκστρατευτικού σώματος τον Τσανταρλή Καρά Χαλήλ πασά, που κατείχε τον τιμητικό τίτλο του χαϊρεντίν και τον θρυλικό εξωμότη Γαζή Εβρενός μπέη.
Οι Τούρκοι με πολυάριθμο πεζικό, ιππικό και δεκάδες πολιορκητικές μηχανές ξεκινούν πολιορκίες ταυτόχρονα σε όλα τα κάστρα ανατολικά της Θεσσαλονίκης. Μεταξύ αυτών στη Χρυσούπολη, την Ανακτορούπολη και τη Χριστούπολη, στις χώρες διοίκησης του Ιωάννη. Οι πόλεις συνθηκολογούν η μία μετά την άλλη ή πέφτουν με έφοδο, όπως οι Σέρρες και ακολουθεί σφαγή και εξανδραποδισμός των κατοίκων.

Μπρος σε αυτήν την τραγική κατάσταση, ο ηλικιωμένος πλέον Μέγας Πριμικήριος Ιωάννης βρίσκεται σε απελπισία. Μετά από 30 χρόνια συνεχών πολέμων, αποφασίζει να παραιτηθεί, αναγνωρίζοντας προφανώς το τραγικό και το μάταιο των αγώνων του, αλλά ίσως και της επίγειας ζωής. Εγκαταλείπει τη διοίκηση της Χριστούπολης και από το λιμάνι του υπό πολιορκία κάστρου, πλέει προς τον Άθωνα. Φτάνοντας στη μονή που έχτισε ο ίδιος και ο αδερφός του, γίνεται ο και ο ίδιος μοναχός.

η διαθήκη του Ιωάννη

Συντάσσει μάλιστα διαθήκη (Αύγουστος 1384) η οποία σώζεται στα αρχεία της μονής και μεταξύ άλλων αναφέρει:
«ἐπεὶ δὲ τοίνυν πρὸ χρόνων πολλῶν, ἔτι περιόντος τοῦ μακαριωτάτου μου ἐκείνου αὐταδέλφου, περιφανεστάτου μεγάλου Στρατοπεδάρχου, μονὴν ἀμφότεροι τῷ Παντοκράτορι Χριστῷ κατὰ τὸ περιφανέστατον καὶ λαμπρότατον ῞Αγιον ῎Ορος τοῦ ῎Αθω ἐκ βάθρων αὐτῶν ἀνεγείραμεν, ἐκείνου τε ἐφεξῆς τὸ ζῆν ἐκμετρήσαντος, μόνος αὐτὸς περιλειφθείς, τὸ λειπόμενον τῷ τῆς τελείας ἀνεπλήρωσα ἀνακτήσεως».[1β]


Μόλις λίγα χρόνια μετά, μεταξύ 1386-1387, o Ιωάννης πεθαίνει και θάβεται εντός της μονής. Ο τάφος του («τάφος των κτιτόρων»), με τη μαρμάρινη σαρκοφάγο και τη μεταγενέστερη τοιχογραφία των δύο αδελφών (βλ. αρχή δημοσίευσης) σώζεται και σήμερα στη βόρεια πλευρά της Λιτής.

τμήμα της σαρκοφάγου

η Λιτή με τον τάφο

Την ίδια χρονιά (1387) η Θεσσαλονίκη και η Χριστούπολη καθίστανται υποτελείς στο Σουλτάνο μετά από την τετράχρονη πολιορκία. Τέσσερα χρόνια αργότερα (1391) η Θεσσαλονίκη καταλαμβάνεται και η Χριστούπολη καταστρέφεται ολοσχερώς.

Επίλογος

Οι αδελφοί Αλέξιος και Ιωάννης είναι χαρακτηριστικές προσωπικότητες του Βυζαντίου, του 14ου αιώνα. Αριστοκράτες, θρήσκοι και θρησκόληπτοι, μαχητικοί και συντηρητικοί, υπήρξαν μέρος ενός Κόσμου που χανόταν. Στη μάχη έναντι στη μοίρα, ο ένας έχασε τη ζωή του και ο άλλος αναγνώρισε την ήττα του, αποσυρόμενος από τα εγκόσμια και αναμένοντας το οριστικό τέλος του Κόσμου τους.

Επιτάφιος-Αήρ, μονή Παντοκράτορος. Δώρο των Κτιτόρων

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

"ασπίδα του α.Μερκουρίου"Ι.Μ.Παντ.

[1] Αρχεία Μονής Παντοκράτορος
-[1α] επιστολή πατριάρχη Φιλόθεου
-[1β] διαθήκη Μεγάλου Πριμικήριου Ιωάννη
-[1γ] επιστολή Άννας Λασκαρίνας Παλαιολογίνας προς το Μέγα Στρατοπεδάρχη Αλέξιο
[2] Ostrogorsky, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μέρος Η’
[3] P.Lemerle, Philippes et la Macédoine Orientale à l'epoque chrétienne et byzantine
[4] A.Vacalopoulos, History of Macedonia 1354-1833
[5] Ευθ.Τσιγαρίδας, Τοιχογραφίες και εικόνες της Μονής Παντοκράτορος Αγίου Όρους, 1977
[6] Viator, Medieval and Renaissance studies, volume 4