Το Μετόχι των Κριτζιανών

To μετόχι της Αγία Αναστασίας βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη, στην περιοχή της Επανομής. (40ο24'06"Ν 22ο57΄20") (μεταξύ Επανομής-Ν.Ηράκλειας)

 αεροφωτογραφία του μετοχιού της Αγίας Αναστασίας - διακρίνεται η στρατηγική του θέση

Είναι το μόνο ορατό λείψανο του μεσαιωνικού οικισμού των Κριτζιανών και η θέση του έχει επιλεγεί με μεγάλη επιμέλεια. Βρίσκεται στην άλλοτε κύρια οδική αρτηρία που ένωνε τη Θεσσαλονίκη με την Κασσάνδρα, πλάι σε χείμαρρο και σε σημείο που μπορούσε να ελέγχει όλη τη γύρω κτηματική περιφέρεια, όντας ταυτόχρονα αθέατο από τη θάλασσα.

Αυτό το τελευταίο είχε ιδιαίτερη σημασία, καθώς την εποχή της κτίσης του (1530) η πειρατεία βρισκόταν σε μεγάλη έξαρση στο Βόρειο Αιγαίο.

Το 1525 εμφανίστηκε στα παράλια της περιοχής ο πειρατής Μιστάν Ρεΐζ με σκοπό να διενεργήσει επιδρομές, συνελήφθη όμως από τους Οθωμανούς και οδηγήθηκε αλυσοδεμένος στη Θεσσαλονίκη. Στα 1530 -τη χρονιά ίδρυσης του μετοχιού- κατέπλευσε στην περιοχή ο φημισμένος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα με 18 πλοία, γεμάτα Βερβέρους και Τυνήσιους πειρατές λεηλατώντας, ενώ 2 χρόνια αργότερα το ίδιο πράττουν 5 βενετικές και 3 παπικές γαλέρες (!) υπό τον Αντρέα Ντόρια.

 ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα και ο στόλος του

Η δράση των πειρατών δικαιολογεί το φρουριακό χαρακτήρα του μετοχιού, το οποίο ακολουθεί μοναστηριακά πρότυπα οχύρωσης.

Ένας πεντάπλευρος περίβολος για καλύτερη προστασία, ενισχύεται από δύο πύργους στα ΝΑ και ΝΔ. Οι πύργοι αυτοί σώζονται ως τις επάλξεις με συνολικό ύψος 10 μέτρα. Αποτελούνται από δύο ορόφους, ενώ το ισόγειο είναι μπαζωμένο για μεγαλύτερη σταθερότητα και στήριξη στο τείχος. Η οροφή τους είναι θολωτή και η τοιχοδομία τους επιμελημένη από λαξευμένους πωρόλιθους. Ανατολικά υπήρχε άλλος ένας πύργος-αντηρίδα, που μεταγενέστερα μετατράπηκε σε φούρνο.

Η κεντρική πύλη βρισκόταν βόρεια, για την κατασκευή της χρησιμοποιήθηκε αρχαίο υλικό, ενώ για μεγαλύτερη ασφάλεια ήταν ενισχυμένη από ξύλινη καταχύστρα.

Δυτικά υπήρχε βοηθητική πύλη-παραπόρτι.

Καθώς μετόχι δίχως ναό δε νοείται, εντός του περιβόλλου σωζόταν ως πρόσφατα ναΐσκος. Επρόκειτο για μια μικρή μονόχωρη βασιλική.

Τέλος, στο φρουριακό συγκρότημα δεσπόζει το κεντρικό πυργόσπιτο. Τετράγωνο (9x9.45μ.), με ισόγειο και δύο ορόφους, έφτανε τα 8.7 μ. σε ύψος. Η κεντρική του είσοδος που βρίσκεται στη νότια πλευρά, προσεγγίζεται μέσω διπλής κτιστής σκάλας. Μια ακόμη βοηθητική είσοδος υπάρχει στον ανατολικό τοίχο. Το ισόγειο και ο πρώτος όροφος του πυργόσπιτου ήταν ενιαίοι και χρησίμευαν ως αποθηκευτικοί χώροι (όπου συγκεντρωνόταν και μεγάλο τμήμα της σοδειάς). Ο δεύτερος όροφος περιλάμβανε μία σάλα και τρία δωμάτια, διέθετε εξώστη και αποτελούσε την κατοικία του Οικονόμου, του αντιπροσώπου και τοποτηρητή της μονής.

Το πυργόσπιτο χρησίμευε ακόμη και ως το τελευταίο καταφύγιο άμυνας των υπερασπιστών του μετοχιού. Ο τελευταίος όροφος δε σώζεται πλέον, ενώ βρέθηκαν και ίχνη πυρκαγιάς, πιθανότατα από την επανάσταση του 1821.

Άλλα κτίρια που δε σώζονται πλέον ήταν ο σταύλος, τα κολλιγόσπιτα (κατοικίες των δουλοπάροικων), το μαγειρείο και ο αχυρώνας.

Επιπλέον σε μικρή απόσταση από την οχύρωση διακρίνονται τα θεμέλια άλλων κολλιγόσπιτων (περίπου 32)

Δυστυχώς μια πρωτοβουλιά για ανέγερση νέας εκκλησίας, χωρίς την απαιτούμενη γνώση και σεβασμό στα 1965, είχε ως αποτέλεσμα την κατεδάφιση εκ θεμελείων του παρεκκλησίου καθώς και του τελευταίου ορόφου του πυργόσπιτου.

Το 1976 και το 1986-7 πραγματοποιήθηκαν στερεωτικές και σωστικές εργασίες από την Αρχαιολογική υπηρεσία.

 Σχέδιο του φρουριακού συγκροτήματος

Νότια Όψη

Ιστορία - ο ιδρυτής Θεωνάς

Το μετόχι των Κριτζιανών χτίστηκε το 1530, όπως φανερώνει η σωζόμενη πάνω από την θύρα του πυργόσπιτου, κτιτορική επιγραφή:

"Ι(ησούς) Χ(ριστό)ς Νικά.

Ηγουμενεύοντος Αγ(ί)ας Αν(α)στασίας Θεωνά Ιερομονάχ(ου), Σωφρονίου οικονομεύοντος"

"+Δώρον σοι προσήξαμεν οι ευτελέοις σου δούλοι, μεγαλόνυμε μάρτης Αναστασία κ(αι) δέξε τούτο ως ο Κ(ύριο)ς πάλαι της χήρας λεπτά, κ(αι) αεί μνημονεύη ούτω κακ συ πρόσδεξαι, τούτο νυν το πυργίω. Κ(αι) σκέπε φρούρι του εν αυτώ οικούντ(ας) εκ τ(ων) αισθητ(ών) κ(αι) νοητών πολέμ(ων). Έτ(ος) ΖΛΗΩ' μην(ί) Οκτωβρίω Ιν(δικτιώνος) Δ'(ης)"

η κτιτορική επιγραφή

Κατά την ίδρυση, Οικονόμος του μετοχιού ήταν ο Σωφρόνιος και Ηγούμενος της Μονής Αγίας Αναστασίας ο Θεωνάς. Ο Θεωνάς υπήρξε σημαντική προσωπικότητα του ελληνικού χώρου κατά τους πρώτες αιώνες της τουρκοκρατίας.

Γεννήθηκε στα μέσα του 15ου αιώνα, στη Λέσβο ή στη Βέροια (όπου μάλιστα δείχνουν και το σπίτι του). Ακολούθηκε τη μοναχική ζωή, αρχικά ασκητεύοντας και στη συνέχεια ως μαθητής του οσίου Ιακώβου, ενώ διετέλεσε για λίγο ηγούμενος στη μονή Τιμίου Προδρόμου,στη Δεβερκίστα της Αιτωλίας. Αργότερα αφού πέρασε από τη Σιμωνόπετρα στο Αγιο Όρος, έγινε ηγούμενος στη μονή της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας που ανακαίνισε ο ίδιος το 1522. Παράλληλα έχτισε σχολείο, νοσοκομείο και ναούς (μαρτυρούνται τουλάχιστον 9 ναοί και παρεκκλήσια) . Η επιρροή του στους χριστιανούς της περιοχής της Θεσσαλονίκης ήταν μεγάλη και έφτασε να αποκτήσει περί τους 150 μαθητές. Το 1539 εκλέγεται μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, θέση στην οποία παρέμεινε ως το θάνατό του, μετά τον οποίο ανακηρύχθηκε άγιος (τιμάται στις 4 Απριλίου)

Ο κτίτορας Θεωνάς (τοιχογραφία μέσων 18ου αιώνα, Καθολικό Αγίας Αναστασίας Επανομής)

*

Σιγιλλιώδες γράμα του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Θεωνά με την υπογραφή του, 1539

 Ανατολική όψη

 Κάτοψη (διακρίνονται ο σταύλος και τα κολλιγόσπιτα)

*

 σχέδιο - κάθετες τομές πύργου, πυργόσπιτου, πρόσοψη κύριας εισόδου

 Σχέδιο - δυτική και βόρεια όψη

Δυτική όψη του μετοχιού - Παραπόρτι, παρεκκλήσι

 ΝΔ αμυντικός πύργος

 ΝΑ αμυντικός πύργος, εσωτερική όψη- στίβες από τα αυθεντικά κεραμύδια του ναού και του πυργόσπιτου

 μικρό παρεκκλήσι στη θέση του γκρεμισμένου ναού

*

η σκάλα του κεντρικού πύργου

 ο κεντρικός πύργος / πυργόσπιτο

το εσωτερικό του κεντρικού πύργου

 το πυργόσπιτο πριν την κατεδάφιση του τελευταίου ορόφου - διακρίνεται ο εξώστης

 αρχαίες επιγραφές που βρέθηκαν στο χώρο του μετοχιού (χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό)

*

η κύρια πύλη όπως ήταν πριν το 1965

 Το συγκρότημα πριν την κατεδάφιση του ναού και του δευτέρου ορόφου του κεντρικού πύργου

 Σχέδιο - το μετόχι της Αγίας Αναστασίας προπολεμικά (1914)

 Το μετόχι και σήμερα στο κέντρο καλλιεργήσιμων εκτάσεων

ΠΗΓΕΣ:

1) Θεοχάρη Παζαρά, Επανομή, ιστορία-μνημεία-τοπογραφία, εκδ.ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1993

2) Θεοχάρη Παζαρά, Η κτιτορική επιγραφή του μετοχιού στα Κριτζιανά Επανομής

3) μοναχού Μωυσέως Αγιορείτου, Άγιοι Αγίου Όρους, εκδ.Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2007

λίστα πύργων και κάστρων