Ήρωας ή Άγιος;

(Με αφορμή την επέτειο της Αλώσεως)


Δύο Αυτοκρατορίες, δύο Ηγέτες και δύο τελείως διαφορετικές ιστορίες.

Τόσο ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος -βασιλιάς της Κωνσταντινούπολης- όσο και ο Δαβίδ Μεγάλος Κομνηνός -βασιλιάς της Τραπεζούντας- βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους Τούρκους και έναν άνθρωπο, τον Μωάμεθ τον Β' τον Πορθητή. Τους νίκησε και τους δύο, αλλά το τέλος τους ήταν εντελώς διαφορετικό.

22 Μαΐου 1453
Ο Μωάμεθ μέσω απεσταλμένου του μηνύει στον Κωνσταντίνο:
" ..Τί λέγεις; Βούλει καταλείπειν τήν πόλιν, καί ἀπελθεῖν ἔνθα καί βούλει μετά καί τῶν σῶν ἀρχόντων καί τῶν ὑπαρχόντων αὐτοῖς, καταλιπών τόν δῆμον ἀζήμιον εἶναι καί παρ' ἡμῶν καί παρά σοῦ, ἤ ἀντιστῆναι, καί σύν τῇ ζωή καί τά ὑπάρχοντα ἀπολέσεις, σύ τε καί οἱ μετά σοῦ, ὁ δε δήμος αἰχμαλωτισθείς παρά τῶν Τούρκων διασπαρῶσιν ἐν πάσῃ τῇ γῇ..."
και ο Αυτοκράτωρ απαντά το ιστορικό:
"Το δέ τήν πόλιν σοί δοῦναι οὔτ' ἐμόν ἐστί οὔτ' ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ· κοινή γάρ γνώμη πᾶντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καί οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν" [1]

("Το να σου παραδώσω την πόλη, δεν είναι δικαίωμα ούτε δικό μου ούτε άλλου από τους κατοικούντες σε αυτή. Γιατί απόφαση όλων μας είναι να πέσουμε, αμυνόμενοι, με τη θέλησή μας και δεν θα λυπηθούμε τη ζωή μας")

Επτά ημέρες αργότερα, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος πέφτει μαχόμενος στην πύλη του Αγίου Ρωμανού.

Έχουν προηγηθεί οι απέλπιδες προσπάθειες να εξασφαλιστεί βοήθεια από τη Δύση, στο πλαίσιο των οποίων ο Αυτοκράτωρ επικύρωσε την απόφαση της Συνόδου της Φλωρεντίας (1439) για Ένωση των Εκκλησιών.
Αυτό αυτομάτως σημαίνει πως ο Κωνσταντίνος ήταν "αιρετικός" και "Ουνίτης" για την εκκλησία με σημερινούς όρους, ασχέτως αν το διοικόν ιερατείο της εποχής δεν τον αποκήρυξε ως τέτοιο.
Αν και πλέον οι περισσότεροι εκπρόσωποι της Εκκλησίας της Ελλάδος, μόνο εγκώμια έχουν να πλέξουν για τον αυτοκράτορα και ακόμη έχουν φιλοτεχνηθεί και κάποιες εικόνες που τον απεικονίζουν ως άγιο-μάρτυρα, ο Κωνσταντίνος δεν έχει ανακηρυχθεί άγιος.
Εκτός του αμαρτήματος της συνεννόησης με τον Πάπα, οι μάρτυρες του χριστιανισμού δεν πεθαίνουν στη μάχη, ακόμη κι όταν είναι στρατιώτες.

 Φορητή εικόνα του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου (20ος αι.)   -   Άγιος (Μέγας) Κωνσταντίνος.Τοιχογραφία από το Πρωτάτο, πρότυπο της προηγούμενης εικόνας

Αύγουστος 1461.
Ο Δαβίδ Μεγάλος Κομνηνός παραδίδει την Τραπεζούντα στον Μωάμεθ, μετά από πολυήμερη πολιορκία κι αφού ηττήθηκαν οι σύμμαχοί του και ναυάγησαν οι εκκλήσεις του για σταυροφορία από τη Δύση.
Το κράτος του Πόντου καταλύεται και υπογράφεται συνθήκη παράδοσης. Σύμφωνα με αυτήν, η πόλη και ο πληθυσμός δε θα πειραχτούν, ενώ ο -πρώην- αυτοκράτορας διατηρεί ακέραια την κινητή περιουσία του και επιπλέον του παραχωρούνται μεγάλες εκτάσης γης και του εξασφαλίζονται υψηλά εισοδήματα για αυτόν και την οικογένειά του. Η γη βρισκόταν στον κάμπο των Σερρών, μεταξύ του οποίου και της Αδριανούπολης μοιραζόταν πλέον το χρόνο του ο Δαβίδ.

Δύο χρόνια αργότερα όμως, στις 26 Μαρτίου του 1463, ο Δαβίδ Μέγας Κομνηνός και οι άρρενες απόγονοι του αυτοκρατορικού οίκου της Τραπεζούντας, συνελήφθησαν και μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη όπου περιορίστηκαν, στο Επταπύργιο. 
Εκτελέστηκαν την 1η Νοεμβρίου 1463, κατηγορούμενοι για συνωμοσία εναντίον του Σουλτάνου.
Τα σώματά τους, ύστερα από διαταγή του Μωάμεθ Β', πετάχτηκαν έξω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Στη συνέχεια περισυνελέγησαν και ενταφιάστηκαν κρυφά από την Ελένη Καντακουζηνή Μεγάλη Κομνηνή, η οποία ήταν παρούσα στις εκτελέσεις του συζύγου της και των παιδιών της. Ο Γεώργιος Μέγας Κομνηνός, γιος του Δαβίδ, δεν εκτελέστηκε τη μέρα εκείνη λόγω του νεαρού της ηλικίας του, όμως ακολούθησε τη μοίρα των δικών του αργότερα.

Αφορμή για να προχωρήσει ο σουλτάνος στην εξόντωση του έκπτωτου Μεγάλου Κομνηνού στάθηκε η αλληλογραφία του με τη Θεοδώρα Μεγάλη Κομνηνή, στην οποία η Θεοδώρα εξέφραζε την επιθυμία της να σταλεί στη Μεσοποταμία κάποιος από τους γιους του Δαβίδ ή ο Αλέξιος Ε' Μέγας Κομνηνός. Οι επιστολές τέθηκαν υπόψιν του σουλτάνου, ενισχύοντας τις υπόνοιές του για μυστικές συνεννοήσεις ανάμεσα στον Δαβίδ και τη Θεοδώρα, με σκοπό την οργάνωση εκστρατείας εναντίον των Οθωμανών. [2]

Σύμφωνα με μία παράδοση όμως, ο Δαβίδ και οι γιοί του εκτελέστηκαν γιατί αρνήθηκαν να ασπασθούν το Ισλάμ. Σε αυτήν την παράδοση ακριβώς (μαζί με ενδεχομένως "εθνικούς" λόγους "δικαίωσης" του ποντιακού ελληνισμού για κάποιους..)  στηρίχθηκε και η πρόσφατη Αγιοποίηση του Δαβίδ Κομνηνού:
2 Αυγούστου 2013:
 "Μετά από σχετική εισήγηση του Σεβ. Μητροπολίτου Δράμας κ. Παύλου προς τη Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος και εν συνεχεία στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, πραγματοποιήθηκε η επίσημη Αγιοκατάταξη στο αγιολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησία του τελευταίου Αυτοκράτορος της Τραπεζούντος Δαβίδ του Μεγάλου Κομνηνού."

Σύγχρονη εικόνα που απεικονίζει τον Δαβίδ Μεγάλο Κομνηνό, τους 3 γιους και το ανιψιό του, ως Αγίους

Η αμφιλεγόμενη αυτή παράδοση δεν υποστηρίζεται από τις σύγχρονες πηγές της Αλώσεως. Η μόνη σχετική αναφορά βρίσκεται σε σημειώσεις Ευαγγελισταρίου από τη Μονή Θεοτόκου της Χάλκης όπου αναφέρεται "Κατά τήν 26ην τοῦ μηνός Μαρτίου τῆς ΙΑ΄ Ἰνδικτιῶνος τοῦ 1463 ἔτους, ἡμέρα Σαββάτω, πικροτάτη, ὥρα γ΄ ἐκρατήθη ὁ Ἅγιος ἡμῶν Αὐθέντης καί Βασιλεύς Τραπεζοῦντος κύριος Δαβίδ ὁ Μέγας Κομνηνός ἐν Ἀνδριανουπόλει καθειρχθείς σύν ἁλύσεσι ἐν τῷ Πύργῳ . Ἐν δέ τῇ πρώτῃ Νοεμβρίου, ἡμέρα Κυριακή καί ὥρα τετάρτη τῆς νυκτός ἐτελειώθη τῷ ξίφει ὁ αὐτός σύν ἅμα τοῖς τρισίν αὐτοῦ υἱοῖς καί τῷ ἀνεψιῷ, τῷ 1463 ἰνδικτιῶνος ΙΒ΄ ἐν Κωνσταντινουπόλει" .
Η συναξαριακή σημείωση ίσως υπονοεί μαρτυρικό θάνατο, αλλά δεν υπάρχει σαφής αναφορά για άρνηση προσχώρησης στο Ισλαμ, η δε αξιοπιστία της ανώνυμης και μεταγενέστερης πηγής είναι περιορισμένη.
Ακόμη, το γεγονός πως επί 2 έτη δεν υπήρξε πίεση για εξισλαμισμό, αν και άλλα μέλη της οικογένειας είχαν προσχωρήσει στο Ισλάμ, μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι λόγοι της εκτέλεσης ήταν άλλοι.

Ήρωας ή Άγιος λοιπόν; Γενναίος ή δειλός; Πατριώτης ή προδότης; 
Τα μεγάλα γεγονότα οδηγούν σε μεγάλα διλήμματα κι αυτά με τη σειρά τους σε μεγάλες αποφάσεις. Διαχρονικά.


ΠΗΓΕΣ:
1. Δούκας, εκδ. Βόννης, σελ. 279-280. Παρά Ν. Β. Τωμαδάκη, Δούκα-Κριτοβούλου-Σφραντζή-Χαλκοκονδύλη, Περί αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, ’Αθηναι 1953, σελ. 60.
2.Βουγιουκλάκη Πηνελόπη, «Δαβίδ Μέγας Κομνηνός», 2003, Encyclopaedia of the Hellenic World, Asia Minor,  http://asiaminor.ehw.gr