Το Κάστρο της Ζίχνας

Το κάστρο της Ζίχνας βρίσκεται στο νομό Σερρών, σε λόφο ανάμεσα στα χωριά Γάζωρος και Νέα Ζίχνη (παλιά Ζελιάχοβα) (41°2'14"Ν - 23°48'23"Ε).

Ακολουθώντας το δρόμο Σερρών-Δράμας, στρίβουμε αριστερά προς το δάσος του Ακ Μπουνάρ (βλ.φωτο)

Λίγες δεκάδες μέτρα μετά, υπάρχουν τα ερείπια του παλιού καλντεριμιού, που οδηγεί πάνω από το ρυάκι Ακ Μπουνάρ, στο λόφο του κάστρου. Στη θέση αυτή υπήρχε ξύλινο γεφύρι, από το οποίο διακρίνονται ακόμη οι πέτρινοι ορθοστάτες. (εικ.)

Η Ιστορία

Στην περιοχή της Ζίχνης, αναφέρεται κατά την αρχαία εποχή η πολίχνη "Ίχναι". Πιθανόν η μεσαιωνική Ζίχνα να αποτελεί τη συνέχεια της, καθώς κατά τον 9ο αιώνα μνημονεύεται η Επισκοπή Ζιχνών.

Πρώτη ξεκάθαρη αναφορά της Ζίχνας στις πηγές, έχουμε μόλις τον 12ο αιώνα, από τον Άραβα περιηγητή Idrisi.

Το 13ο αιώνα η πολίχνη καταλαμβάνεται διαδοχικά από τους Φράγγους, το Δεσποτάτο της Ηπείρου και την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, ενώ πριν το 1310 ιδρύεται το Κατεπανικίο Ζίχνας. Το 1321 Καστροφύλαξ αναφέρεται ο Κωνσταντίνος Αρχιραΐτης.

Kατά την περίοδο της βασιλείας του Ανδρονίκου του Γ' (1328-41), τα τείχη της πόλης ανακαινίζονται -όπως και άλλων πόλεων της Αυτοκρατορίας- στα πλαίσια της προσπάθειας ανασυγκρότησης, μετά τον πολυετή εμφύλιο. Μάλιστα, ο ίδιος ο αυτοκράτορας επισκέφθηκε τη Ζίχνα στα 1328 και προβιβάζει την Επισκοπή σε Μητρόπολη ένα χρόνο αργότερα.

Από το 14ο αιώνα ακόμη, αναφέρεται η ύπαρξη Εβραίων εντός του κάστρου.

Στα 1375, η Ζίχνα καταλαμβάνεται από τον Εβρενός Γαζή.

Έναν αιώνα αργότερα (1468), αναφέρεται ως πρωτεύουσα Ζιαμετίου, με επικεφαλής Σούμπαση και πληθυσμό 2.668 κατοίκων. Υπερέχει ο χριστιανικός πληθυσμός (393 χριστιανικά και 32 μουσουλμανικά σπίτια). Την ίδια εποχή (1478) καταγράφονται 14 συνοικίες και 7 εκκλησίες.

Όταν ο Εβλιά Τσελεμπί επισκέπτεται τη Ζίχνα***, ο αριθμός των σπιτιών έχει πέσει στο μισό (200), πιθανότατα λόγω της φοβερής επιδημίας πανούκλας (βουβωνική πανώλη) που έπληξε την περιοχή των Σερρών στα 1640/1, σύμφωνα με τον Παπασυναδινό.

Παρ'όλα αυτά υπάρχουν στον οικισμό πλήθος εργαστηρίων κεραμικών, που κατασκευάζουν εμφυαλωμένα αγγεία σε διάφορα χρώματα.

Στα 1831, ο Γάλλος περιηγητής Cousinery αναφέρει τον οικισμό ως πλούσια κωμόπολη.

Στις αρχές του 20 αιώνα η Ζίχνα εγκαταλείπεται οριστικά από τους κατοίκους της.

εγκαταλελειμμένο σπίτι της παλιάς Ζίχνας έξω από το κάστρο

η πύλη μέσα σε πυκνή βλάστηση

στο βάθος, το κάστρο

Το κάστρο

 

Ανηφορίζοντας προς τα ερείπια του κάστρου παρατηρεί κανείς πλήθος λιθοσωρών, απομεινάρια των σπιτιών της Ζίχνης, καθώς και αναβαθμίδων και νερόμυλων.

Στα ανατολικά διακρίνεται μόλις και μετα βίας, καθώς έχει θαφτεί στο χώμα, μία από τις πύλες του κάστρου. Αμέσως νοτιοδυτικά δε, τμήμα του τείχους, πάχους 1,70 μέτρων.

Στην ίδια πλευρά του κάστρου, σώζονται διάσπαρτα τμήματα τείχους. Χαρακτηριστικό αυτών (όπως και στο μεγαλύτερο τμήμα του τείχους της Ζίχνης) είναι οι καμάρες στο εσωτερικό τους. Η λειτουργική τους σημασία έγκειται, αφενός στην εξοικονόμηση οικοδομικού υλικού, αφετέρου στη στήριξη του περίδρομου των επάλξεων και στη δημιουργία αποθηκευτικών χώρων για πολεμοφόδια. Το μειωμένο πάχος δεν αποτελούσαι μειονέκτημα, καθώς οι καμάρες ενίσχυαν αποτελεσματικά τη στήριξη, πόσο μάλλον όταν η άμυνα δεν είχε να αντιμετωπίσει μεγάλες πολιορκητικές μηχανές - λόγω του περιβάλλοντος ανώμαλου και σαθρού εδάφους ήταν αδύνατη η χρήση τους από τους πολιορκητές.

Στην ίδια πλευρά σώζονται τα ερείπια μεγάλου πύργου που δεσπόζει πάνω από την κοιλάδα.

Στο νότιο τμήμα του κάστρου δεν είναι ορατές οι οχυρώσεις, ενώ στο ΒΔ έχουμε το καλύτερα διατηρημένο τμήμα τους. Εδώ διακρίνουμε τη μόνη πλήρως σωσμένη πύλη.

Μέσα στον περίβολο των τειχών στέκουν όρθια λίγα κτίρια, ενώ από οσα δεν είναι θαμμένα, ο επισκέπτης μπορεί να δει μόνο σωρούς από λίθους.

Έτσι στην κορυφή σχεδόν του λόφου βρίσκεται στεγασμένη κινστέρνα και λίγα μέτρα μακρυά της, ερείπια βυζαντινού ναού.

Παρακάτω, στη δυτική πλευρά, καλά κρυμμένα από την οργιώδη βλάστηση, υπάρχουν τα ερείπια από το Εσκή τζαμί και το Οθωμανικό λουτρό.

Το τελευταίο σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση, στεγασμένο, με δύο χώρους.

Στο κέντρο του λόφου, κοντά στο υπερυψωμένο πλάτωμα -το Παλατίτσι- οπού πιθανόν να υπήρχε το δικαστήριο σύμφωνα με τον Εβλιά Τσελεμπί- κείτεται μία μεγάλη μαρμάρινη πλάκα με χαραγμένα δύο ανάγλυφα εξάκτινα αστέρια. Δεν αποκλείεται εδώ να βρισκόταν η συναγωγή, καθώς μαρτυρείται σαφώς η παρουσία Εβραίων στο κάστρο.

Τέλος στον απέναντι λόφο, κοντά στο νεότερο ναό του Αγίου Ιωάννη σώζεται τοίχος μιας βυζαντινής κρήνης.

 σχεδιάγραμμα του χώρου

η ΒΔ πύλη με τις χαρακτηριστικές καμάρες

ανατολικό τείχος

το σαθρό έδαφος στα δυτικά, πάνω από το ρέμα

                                                Α.                                         Β.

                                                Γ.                                                    Δ.

Α.ο ανατολικός πύργος  

Β.τμήμα του ΒΑ τείχους

Γ.ερείπια  ιδ. οικείας      

Δ.ερείπια, πιθ συναγωγής

έξω όψη της ΒΔ πύλης

έσω άποψη της ΒΔ πύλης.

Σύμφωνα με μαρτυρίες παλιών κατοίκων, από εσοχή στην καμάρα της πύλης αυτής, αφαιρέθηκε μαρμάρινη επιγραφή στα ελληνικά από τους Βούλγαρους κατά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο (1916) Πιθανόν να ήταν αναθηματική επιγραφή του κτίτορα-ανακαινιστή (Ανδρόνικου Γ';)

το καλύτερα διατηρημένο τμήμα των τειχών στα δυτικά, με τον πύργο της πύλης

 η κινστέρνα

ερείπια του βυζαντινού ναού

 το Εσκή τζαμί

τα Οθωμανικά λουτρά

Α.το Εσκή τζαμί και τα λουτρά πνιγμένα στη βλάστηση.

Β.ο διάτρητος θόλος των λουτρών

το εσωτερικό των τούρκικων λουτρών. το κτίριο διατηρείται σε καλή κατάσταση, 

σώζοντας το στέγαστρο και πολλά από τα εσωτερικά αρχιτεκτονικά του στοιχεία

 ο λόφος "Παλατίτσι". 

πιθανόν εδώ να βρισκόταν το κτίριο του διοικητή του κάστρου ή το οθωμανικό δικαστήριο

ο Άγιος Ιωάννης. η εκκλησία έχει δεχθεί μια ιδιαίτερης έμπνευσης κιτς ανακατασκευή, πριν από λίγα χρόνια

 -κάποιες φορές, η καλή πρόθεση δεν είναι αρκετή...

βυζαντινή κρήνη, στο λόφο απέναντι από το κάστρο

*-------* 

Α.εσωτερικό της βυζαντινής κινστέρνας

Β.εσωτερικό των οθωμανικών λουτρών

***

Ἐβλιᾶ Τσελεμπὶ, 1665

 «Ὁ Ζίχνε -ὁ βασιλιὰς τῶν Σερρῶν- ἒχτισε τὸ κάστρο στὰ ἀρχαῖα χρόνια καὶ τοῦ ἒδωσε τὸ ὂνομά του. […] Τὸ φρούριο βρίσκεται στὰ νότια καὶ περιβάλλεται ἀπὸ φυσικὴ τάφρο, ποὺ μοιάζει νὰ εἶναι σκαμμένη πάνω στὸ βράχο. Εἶναι χτισμένο στὸ πρανὲς χαμηλοῦ λόφου κι ἒχει ὡραία τοιχοποιία. Πρόκειται γιὰ πέτρινο οἰκοδόμημα, μόνο ποὺ εἶναι ἐρειπωμένο γι΄αὐτὸ δὲν ἒχει ντισντάτη (φρούραρχο), οὒτε φρουρά.  Τὸ προάστιο ἒχει χτιστεῖ πάνω σ΄ἓνα κάθετο, κατακόκκινο βράχο, ποὺ κάνει πιὸ κοπιαστικὴ καὶ ἐπικίνδυνη τὴν ἀνάβασή του. Ἀλλὰ ἒχει ὑπέροχη θέα.Τὰ διακόσια πέτρινα σπίτια, σκεπασμένα ὃλα μὲ κεραμίδια, χωρίζονται σὲ δύο μαχαλᾶδες. Πρόκειται γιὰ μικρὰ σπιτάκια, χτισμένα κατὰ βαθμίδες, μὲ πολὺ μικρὲς αὐλές. […] Οἱ δρόμοι εἶναι ἀνηφορικοὶ καὶ τόσο στενοί, ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ τοὺς περάσῃ ἂμαξα. […] Ὃλοι καλοπερνοῦν σ΄αὐτὴν τὴν πόλη διότι ἡ πεδιάδα της εἶναι τεράστια καὶ εὒφορη, ἐνῶ καὶ πάνω στὰ βουνὰ ἀκόμη καλλιεργοῦνται ἀμπέλια. […] Στὴν περιοχὴ παράγουν ποτήρια καὶ κεσέδες, ποὺ εἶναι περίφημα, διότι οἱ κατασκευαστὲς καταφέρνουν καὶ πετυχαίνουν τὸ χρῶμα τῆς πορσελάνης ποὺ βγαίνει στὸ Ἐλμενί. Θεωροῦνται ἐφάμιλλες μὲ τὶς κινέζικες πορσελάνες καὶ στέλνονται πεσκέσια σὲ ὃλα τὰ βιλαέτια. […] 

Οἱ κάτοικοι εἶναι περίεργοι τύποι ἀλλὰ κοινωνικοὶ καὶ φιλόφρονες. Ὁ Θεὸς ἂς τοὺς εὐλογεῖ καὶ ἂς τοὺς σώζει!»

θραύσματα εμφυαλομένων βυζαντινών και οθωμανικών κεραμικών από το κάστρο

 η περιοχή γύρω από το κάστρο της Ζίχνας

ΠΗΓΕΣ:
-Κωνσταντίνος Δ. Κετάνης, Οδοιπορικό στο βυζαντινό κάστρο της Ζίχνας, περ.Αρχαιολογία και Τέχνες
-Ν .Μουτσόπουλος, Το βυζαντινό κάστρο της Ζίχνας. Συμβολή στη μελέτη ενός οχυρού βυζαντινού οικισμού στην περιοχή του Στρυμόνα, Θεσσαλονίκη, 1986
-Ε.Τσελεμπί, Ταξίδι στην Ελλάδα, έρευνα-λογοτεχνική απόδοση: Ν.Χειλαδάκης, Αθήνα, 1991