Τσεκούρια (the Byzantine Axe)

Το πολεμικό τσεκούρι χρησιμοποιήθηκε από τους στρατιώτες της Αυτοκρατορίας εναντίον των πολυάριθμων εχθρών της, για περισσότερο από μία χιλιετία.
Αρχικά θεωρούμενο "βαρβαρικό όπλο" των γερμανικών κυρίως φύλων, από τον 3ο αιώνα μ.Χ έγινε αναπόσπαστο μέρος του ρωμαϊκού οπλοστασίου. (Vegetius,4ος αιώνας)
Με τσεκούρια ήταν οπλισμένοι τόσο οι ταπεινοί ψιλοί, όσο και σώματα της αυτοκρατορικής φρουράς, μεταξύ των οποίων και οι φημισμένοι Βαράγγοι.

η φρουρά των Βαράγγων στο Ιερό Παλάτιο

(Σκυλίτζης Χρονογραφία, 12ος-13ος αι.)


Η συνήθης ονομασία του όπλου ήταν τζικούριον (ή τζεκούριον), λέξη που προέρχεται από το λατινικό "securis" και σε αυτόν τον όρο περιλαμβάνονταν όλοι οι τύποι. Ο τύπος κεφαλής με διπλή κόψη ήταν παρόμοιος με την francisca των Φράγκων. Η κύρια πλατύστομη πλευρά συνδυαζόταν στο αντίθετο άκρο με αιχμή, λεπίδα ξίφους ή μικρότερη μακρυά και πλατιά κόψη.
Φυλασσόταν σε δερμάτινη θήκη κρεμασμένη από τον ώμο.[1]

Παρότι επρόκειτο κυρίως για αγκέμαχο όπλο, μπορούσε και να ριφθεί κατά του εχθρού. [όπως αναφέρεται από τον Αγαθία το Σχολαστικό (6ος αι.) και το Λέοντα το Διάκονο (10ος)]

Ο πέλεκυς (ή πελέκιον) ήταν όρος ισοδύναμος του τζικουριού σε αρχαϊζουσα γλώσσα, αλλά επίσης χρησιμοποιούνταν για να δηλώσει αποκλειστικά το μεγάλο διπλής κόψης τσεκούρι.
Αντίστοιχα το μονοπέλεκο (ή μονοπέλυκο) ήταν απλούστερη μορφή του ίδιου όπλου.
Ο ετεροπέλεκυς διέθετε κεφαλή προσαρμοσμένη σε μικρό κοντάριον, όπως παρόμοια όπλα της περσικής φρουράς των σαφαβιδών, κάτι σαν αλαβάρδα χωρίς αιχμή δόρατος.
Το διστράλιο (ή δεξτράλιο) ήταν τσεκούρι μίας κόψης, το οποίο κρεμούσαν από το δεξιό ώμο τα επίλεκτα σώματα των Σπαθάριων και των Σπαθαροκανδιδάτων. [2]

τζικούρια, 4ος-7ος αιώνας

(από το κάστρο του Κίτρους Πιερίας, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη)

Το τζικούριον ήταν κυρίως όπλο του πεζικού.
Σπανιότερα χρήση του έκαναν και οι ιππείς.[3]

Το μέγεθος του στελέχους του διέφερε, από το μικρό μονοπέλεκο των ψιλών ως στο μεγάλο βαρύ πέλεκυ των Βαράγγων και το μακρύ στέλεχος-σαν κοντάρι- του ετεροπέλεκυ.
Η κεφαλή ήταν σιδερένια, μονής ή διπλής κόψης με σχήμα ευθύ ή ημικυκλικό.

Ο Μιχαήλ Βούρτζης σπάει τις πύλες της Αντιόχειας με τζικούριον.(10ος αι.)

(χειρ.12ος-13ος αι.)

*

Στα τακτικά του αυτοκράτορος Λεόντος Σοφού διακρίνουμε τρεις τύπους πολεμικών τσεκουριών.

"Οπλίσεις μεν ουν τον πεζόν σκουτάτον, τον πάλαι καλούμενον οπλίτην,ώστε έχειν... 

(Α') τζικούρια δίστομα, το μεν εν στόμα ως σπάθην, το δε έτερον ως κονταρίου ξίφος, αναβασταζόμενα μετά θηκαρίων δερματίνων, 

(Β') ή τζικούρια έτερα, έχοντα το μεν εν στόμα κόπτον, το δε έτερον στρογγυλόν.

(Γ') Ή έτερα τζικούρια δίστομα τάξιν πελεκίων."

(Λέων,Τακτικά ΙΣΤ' περί οπλίσεως καβαλλαρίων και πεζών,κι')

Τζικούριον, 11ος αι.

Τύπος που συναντάται στην νοτιοανατολική Ευρώπη και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και για εργασίες. (κατασκευή κτιρίων, δρόμων, στρατοπέδου, πολιορκητικών μηχανών)

το ίδιο όπλο. 18.2x13.3cm

στρατιώτες κόβουν δέντρα για να κατασκευάσουν γέφυρα.

(Φυλλάδα του Μεγαλεξάνδρου, 1350-75.)
*
"πέλεκυν γὰρ ἐγχείριον ἔχων καὶ αὐτουργῶν ἐς σχίδακας διῄρει, τυχὸν οὕτω, χρόνῳ ἀνατραπὲν γεράνδρυον"

(Νικήτα Χωνιάτη,Χρονική Διήγησις)

Τζικούριον. 6ος-14ος αι. 

12.5x11.5cm

Μεγάλο τσεκούρι, διαστάσεων περ. 20 επί 20 εκ.

Αυτός ο τύπος είναι πανομοιότυπος με εύρημα στο Κνιν της Κροατίας, αλλά και στο Κίτρος της Πιερίας. Συνεπώς θα πρέπει να χρονολογηθεί στον 6ο-7ο αιώνα.

Μονοπέλεκο, 9ος-11ος αι.

Αυτός ο ελαφρύς τύπος του όπλου ήταν σε χρήση τόσο από το πεζικό, όσο και το ιππικό.

*
"οι δε Σπαθαροκανδιδάτοι τα μανιάκια αυτών και σκουτάρια και διστράλια μονοπέλυκα. οι δε Σπαθάριοι σκουτάρια και διστράλια, από σκαραμαγγίων δε αμφότεροι..." 

(Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί της Τάξεως.. κεφ.ΚΖ', δ')

*

Στρατιώτες οπλισμένοι με τζικούρια.
Στην πρώτη εικόνα διακρίνεται ελαφρά οπλισμένος με στρογγυλή ασπίδα, τουρμπάνι και ανατολικής προέλευσης χιτώνα (ζάβα) και βαριά οπλισμένος με κλιβάνιο, κασίδιον και αλυσιδωτή κουκούλα.
*
Στη δεύτερη βαριά οπλισμένοι φρουροί του βασιλιά.
Όλοι φέρουν το ίδιο όπλο-Τσεκούρι μονής κυρτής κόψης με μακρύ στέλεχος.
(Φυλλάδα του Μεγαλεξάνδρου, 1350-1375)

Εξκουβίτωρ, 870
Βαθμοφόρος του τάγματος των Εξκουβίτων, οπλισμένος με κλιβάνιο, επιλωρίκιο, κασίδιον και σκούτα.
Φέρει αμφίστομο τζικούριον
(εικ.Χ.Γιαννόπουλος, εκδόσεις Περισκόπιο)

*

"...τζικούρια αμφίστομα, αφενός μέρους οιονει σπαθίον, μετά των θηκαρίων αυτών δερματίνων και βασταγίων.." ( Λέων, Τακτικά,κεφ.Ε' περί όπλων.)

*

Μεγάλο, διπλής κόψης τζικούριον. 6ος-14ος αι. 

28.5x5.3cm.

ασυνήθιστος τύπος του 10ου αιώνα, με δύο πλατιές κόψεις κάθετες μεταξύ τους. πιθανότατα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί επιπλέον για ρίψη, τακτική διαδεδομένη στους Φράγκους και τους Άραβες. 

(Λέων Διάκονος, 16,1)

Τζικούριον διπλής κόψης. 6ος-14ος αι.

*

"τζικούρια δίστομα τάξιν πελεκίων.."

(Λέων,Τακτικά ΙΣΤ' περί οπλίσεως καβαλλαρίων και πεζών,κι')

*

Διπλός πέλεκυς. 6ος-7ος αιώνας
21.6x5 cm

Φρουρός με μακρύ διπλό πέλεκυ. πιθανότατα απεικονίζεται νεαρός Βαράγγος. Ψηφιδωτό, Νέα Μονή Χίου π.1050

*

"τζικούρια έτερα, έχοντα το μεν εν στόμα κόπτον, το δε έτερον στρογγυλόν."

(Λέων,Τακτικά ΙΣΤ' περί οπλίσεως καβαλλαρίων και πεζών,κι')

* 

Τζικούριον. 6ος-14ος αι.

Τζικούριον. 6ος-14ος αι.

15.8x6.5cm

Εύρημα 6ου-14ου αι.

22.6x5cm

Τζικούριον. 6ος-14ος αι.

16x6cm

Κυρτό τζικούριον, 9ος-10ος αι. 

Οι οπές στην κεφαλή χρησίμευαν για την καλύτερη στερέωσή του στο στέλεχος, ενώ το σχήμα του φανερώνει την πιθανότητα να χρησιμοποιούνταν και για άλλες εργασίες εκτός του πολέμου. 

Βρέθηκε μαζί με οδοντωτή κεφαλή βέλους, επιβεβαιώνοντας πως πρόκειται για όπλο ενός Ψιλού.

Ψιλός που χρησιμοποιεί κυρτό τζικούριον ως εργαλείο.(βλ. και παραπάνω εύρημα)

*

Φρουρός με επίσημη ενδυμασία και μακρύ κυρτό ετεροπέλεκυ.

(Φυλλάδα του Μεγαλεξάνδρου,1350-1375)

Ψιλός με πέλεκυ διπλής κόψης, 10ος αι.

Φέρει επίσης εφαπλωματοποιημένη ζάβα, τουρμπάνι αντί για κράνος, 

μουζάκια (δερμάτινες μπότες) και αμυγδαλόσχημο σκουτάριον.

(εικ.Χ.Γιαννόπουλος, εκδόσεις Περισκόπιο)

 Τζικούριον πεζικάριου. περ.11ος αι.

το ίδιο όπλο. 24.1x5.7cm

Μικρό τζικούριον. 13.3x3cm

Η σύλληψη του Ιησού. Απεικονίζονται παραμήρια, κοντάρια και μεγάλος πέλεκυς. 

π.1300, Άγιος Νικόλαος Ορφανός, Θεσσαλονίκη

*

Στρατιώτης με μεγάλο πέλεκυ και σπαθίον. Ίσως Βαράγγος. 

Πλακίδιο από ελεφαντόδοντο, π.1000, μουσείο Schnütgen

*
"Πάντως δε έχειν δει τον καβαλλάριον στρατιώτην και τζικούριν δίστομον, το εν στόμα ταξιν ξίφους κονταρίου μακρον και οξύν, αποκρεμάμενονμετά θηκαρίου δερματίνου εν τη σέλλα" 

(Λέων,Τακτικά, ΙΣΤ' περί οπλίσεως καβαλλαρίων και πεζών,ια.)
*

Μεγάλο τζικούριον με δύο κόψεις. 

Προέρχεται από το κάστρο της Ρεντίνας και χρονολογείται στο 10ο-12ο αιώνα.Εκτίθεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης.

*
"Τὴν δ᾿ ἧτταν μὴ φέρειν ἔχων ὁ βασιλεὺς ἀναμαχόμενος ἦν καὶ παντοίως σπεύδων ἰσχύειν τὴν κυρωθεῖσαν μετάθεσιν. καὶ μετὰ βραχύν τινα χρόνον ἀναλύσας τὰ ἐπιγενόμενα αὖθις ἐστήριξε τὸν Δοσίθεον, ὅτε καὶ διὰ τῶν πελεκυφόρων αὐτοῦ δορυφόρων καὶ τῶν τοῦ παλατίου ἐκκρίτων προύπεμψεν αὐτὸν εἰς τὸ μέγιστον τέμενος"

(Νικήτα Χωνιάτη, Χρονική Διήγησις)

*

Βαράγγος, 1204.

(εικ. Χ.Γιαννόπουλος, εκδ. Περισκόπιο)

Η φρουρά των Βαράγγων ήταν γνωστή και ως "πελεκυφόρος φρουρά"[4]. 

Κύριο όπλο της ήταν ο πέλεκυς ή "Δανέζικο Τσεκούρι".

Ο πέλεκυς των Βαράγγων είχε μήκος 1.20-1.40 μέτρα και η χρήση του γινόταν με τα δύο χέρια.

Μεγάλος πέλεκυς με καμπύλη κόψη. 11ος-12ος αι. 

Ιδιαίτερα ενδιαφέρον εύρημα, καθώς ταυτίζεται με εικονογραφήσεις πλήθους χειρογράφων και πιθανότατα άνηκε σε Βαράγγο.

το ίδιο όπλο. διαστάσεις 19.7x24.8cm

Νεκρός Βαράγγος. Διακρίνεται η στρογγυλή πορφυρή ασπίδα και ο βαρύς πέλεκυς δίπλα στον αποκεφαλισμένο γενειοφόρο άνδρα. 

(Βιβλική σκηνή από χειρόγραφο της μονής Εσφιγμένου 11ος αι.)

Η σύλληψη του Ιησού.

Απεικονίζεται φρουρά ξανθών γενειοφόρων πελεκυφόρων-προφανώς οι Βαράγγοι. 

Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής της Χίου, από όπου προέρχεται η σκηνή, φιλοτεχνήθηκαν από Κωνσταντινοπολίτες τεχνίτες, καθώς το μοναστήρι χτίστηκε ως βασιλικό με τη συνδρομή του αυτοκράτορα Κωνσαντίνου του Μονομάχου.(π.1040)

*

"καὶ δὴ τοῦ ἐκτομίου Κωνσταντίνου, ὃς ἐπὶ τῶν βασιλικῶν ἐτέτακτο θησαυρῶν, τοὺς πελεκυφόρους συναγαγόντος καὶ τούτοις ὡμιληκότος τὰ δέοντα, συνδραμούσης δὲ καὶ συμμορίας τινῶν, οἳ βασιλεύσειν Ἰσαάκιον διὰ σπουδῆς ἐτίθεντο, ἡ μὲν βασιλὶς Εὐφροσύνη συλλαμβάνεται, χειροῦται δὲ καὶ τὸ συγγενὲς αὐτῇ, ὁ δ᾿ Ἰσαάκιος ἀναγορεύεται αὐτοκράτωρ·"

(Η ανάρρηση στο θρόνο του Ισαάκιου Β' - Νικήτα Χωνιάτη, Χρονική Διήγησις)

*

Πέλεκυς , τέλη 10ου-αρχές 11ου αιώνα από τα Στανά, Νοβι Παζάρ, Βουλγαρία. 

(εκτίθεται στο Ιστορικό Μουσείο του Σούμεν.)  

 Εξαιρετικά διακοσμημένος, προφανώς αποτελούσε όπλο αξιωματούχου των Βαράγγων αν όχι του ίδιου του Ακόλουθου- επικεφαλής της φρουράς.

* 

Διακοσμημένος πέλεκυς από ανασκαφή στο Δορύστολο. Προέρχεται από το πεδίο της μάχης του Αλεξίου Κομνηνού με τους Πετσενέγκους (1087), όπου οι φρουρά των Βαράγγων είχε βαριές απώλειες.

(φωτο Prof.Yotov, Boyan Totev. The Varangian Guard 988-1453, Osprey Publishing, 2010)

ΤHE BYZANTINE AXE

Axe was a common offensive weapon of the byzantine army, in use already in the 4th cent. AD.
Named "Tzikourion", word derived from the latin "securis" varied in types and size.
Distralion, Monopelekon, Pelekys were just some of them.
It was primarily used by infantry, especially the light one -"Psiloi" - but sometimes it was also included in the armory of the cavalry.
Pelekys was also the main weapon of the famous Varangian Guard.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Patrologiæ cursus completus [Series Græca], Volume 107, Jacques-Paul Migne σ.717
[2] I.I.Reiskii, Corpus Scriptorum Historiae Byzantine,Constantinii Porphyrogenniti,De Cerimoniis Aulae Byzantinae,vol Ι, σ.148
[3] Patrologiæ cursus completus [Series Græca], Volume 107 Jacques-Paul Migne, σ.724
[4] Νικήτα Χωνιάτη, Χρονική Διήγησις.

ΠΗΓΕΣ:
1)Patrologiæ cursus completus [Series Græca], Volume 107, Jacques-Paul Migne
2)I.I.Reiskii, Corpus Scriptorum Historiae Byzantine,Constantinii Porphyrogenniti,De Cerimoniis Aulae Byzantinae
3)The Varangian Guard 988-1453, Osprey Publishing, 2010
4)O Bυζαντινός Στρατός, Εκδόσεις Περισκόπι, 2006
5)worldmuseumofman
6)Νικήτα Χωνιάτη, Χρονική Διήγησις
8)Μιχαήλ Ψελλού, Χρονογραφία