Η Μονή Ζυγού (Φραγκόκαστρο)

Η Μονή Ζυγού βρίσκεται στην περιοχή της Ουρανούπολης, μόλις 40 μέτρα από τα σύνορα του Αγίου Όρους. 40°18'57'' Ν 24°00'10'' Ε
Η προσέγγιση είναι εύκολη, ακολουθώντας το στενό επαρχιακό δρόμο που διασχίζει το χωριό.
Το συγκρότημα έχει ανακηρυχθεί αρχαιολογικός χώρος, φυλάσσεται και η είσοδος προς το παρόν είναι δωρεάν.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Πριν τη Μονή

Οι ανασκαφικές έρευνες αποκάλυψαν κατοίκηση της περιοχής μεταξύ 4ου π.Χ και 6ου μ.Χ αιώνα. Στη συνέχεια ο τόπος εγκαταλείφθηκε, ενώ την ονομασία  του  "Ζυγού" συναντάμε για πρώτη φορά σε έγγραφο του 942  (σχετικό με διαμάχη της Ιερισσού με μοναχούς για τα μεταξύ τους σύνορα) , χωρίς όμως να διευκρινίζεται αν πρόκειται για ονομασία του λόφου ή αν υπήρχε κάποιο κτίριο.
Το 958 φθάνει στην περιοχή ο όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης (εικ.), ιδρυτής της Μονής Μεγίστης Λαύρας και ουσιαστικά θεμελιωτής της Αθωνικής Πολιτείας."Υποτάσσεται" σε γέροντα της περιοχής, ξεκινόντας την άσκησή του ως μοναχός.

Μονή

Η μονή ιδρύεται πριν το 991 και η στενή της σχέση με τον Αθανάσιο επιβεβαιώνεται από το μολυβδόβουλό του που βρέθηκε πρόσφατα κατά την ανασκαφή.
Η πρώτη βέβαιη αναφορά του μοναστηριού ανευρίσκεται λίγο αργότερα, το 996, σε έγγραφο της  Μεγίστης Λαύρας. Σε αυτό, μεταξύ άλλων, υπογράφει και ο Νίκων, ηγούμενος της μονής Ζυγού ως "Νίκων, μοναχός και ηγούμενος του Ζυγού".
Η μονή ήταν αφιερωμένη στον προφήτη Ηλία ("άγιο Ηλία") ,διατηρούσε μετόχια στην Ιερισσό, το Γομάτι και τον Πρόβλακα και αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα μοναστήρια του Άθωνα κατά τον 11ο αιώνα.

μαρμάρινα ανάγλυφα από το καθολικό

αρχές 11ου αιώνα

Το 1199 είναι ήδη έρημη και παραχωρείται από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Γ' Άγγελο στην προσφάτως επανασυσταθείσα μονή Χελανδαρίου, ως μετόχι. Παραμένει  άγνωστο γιατί εγκαταλείφθηκε. Ίσως λεηλατήθηκε και καταστράφηκε το 12ο αιώνα από πειρατές, λόγω της θέσης της κοντά στη θάλασσα.

το κτιριακό συγκρότημα όπως ήταν περί το 1210

Κάστρο

Το 1204 ως γνωστόν, οι Φράγκοι Σταυροφόροι της Δ' Σταυροφορίας καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη. Στη συνέχεια στρατεύματά τους κινούνται δυτικά για να ολοκληρώσουν την κατάκτηση των εδαφών της Ρωμανίας.
Ένας Φράγκος ιππότης, το όνομα του οποίου δεν έφτασε ως εμάς, τυχοδιώκτης και ευφυής, πληροφορείται την ύπαρξη των πλούσιων μοναστηριών του Άθωνα και αποφασίζει να κινηθεί προς τα εκεί.

Στο Ζυγό βρίσκει την εγκαταλελειμένη μονή της οποίας την εποχή εκείνη θα πρέπει να διασώζονταν ο οχυρωματικός περίβολος και το καθολικό.


Σε αυτήν εγκαθίσταται με το μικρό στράτευμά του στα 1206, επισκευάζοντας και συμπληρώνοντας τις οχυρώσεις. Ο Ζυγός λειτουργεί ως βάση της ληστρικής συμμορίας, η οποία εξορμά σε τακτά χρονικά διαστήματα προς τον Άθωνα λεηλατώντας τα μοναστήρια και αποθησαυρίζοντας τα πλούτη τους στο κάστρο.

Οι μοναχοί του όρους απελπισμένοι και αγανακτισμένοι ζητούν τη βοήθεια του πάπα Ιννοκέντιου του Γ', με προσωπική επέμβαση του οποίου το 1211 ο ιππότης εκδιώκεται από το κάστρο.
Μέρος των κτιρίων καταστράφηκαν από πυρκαγιά, πιθανότατα κατά την εκδίωξη του Φράγκου άρχοντα.

Σε αυτήν την περίοδο χρωστούν την ονομασία τους τα σωζόμενα ερείπια, αλλά και η περιοχή μέχρι σήμερα ως "Φραγκόκαστρο".

Μετά το Κάστρο

Από το 1211 ως το 15ο αιώνα η περιοχή παραμένει μετόχι της μονής Χελανδαρίου. Το 1585 τμήμα των τειχών καταστρέφεται από σεισμό. Το 16ο-17ο λειτουργεί στο χώρο ελαιουργείο, ενώ αργότερα ασβεστοκάμινα στα οποία δυστυχώς χάνονται πολλά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη της μονής.
Στα 1858 επισκέπτεται την περιοχή ο Ρώσος αρχιμανδρίτης Πορφύριος Ουσπέσνκυ αφήνοντας πλήρη περιγραφή του χώρου.
Το 1945 και το 1978 καταστρέφονται σε μεγάλη πλημμύρα ο ΝΑ πύργος και ,μεγάλο μέρος των  τειχών.

*

ΤΑ ΚΤΙΡΙΑ

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του κτιριακού συγκροτήματος έγκειται στο γεγονός αφενός πως αποτελεί το μοναδικό επισκέψιμο από γυναίκες -έστω και ερειπωμένο πλέον- μοναστήρι του Όρους. Αφετέρου  είναι το μόνο που μπορεί να μελετηθεί στην αρχική του μορφή (10-12ος αι.) καθώς απουσιάζουν οι μεταγενέστερες επισκευές και προσθήκες κτιρίων.
Ο χώρος εντός των τειχών έχει έκταση 5,5 στρεμμάτων και οι κατασκευές ανήκουν σε πέντε διακριτές οικοδομικές φάσεις από το 990 περίπου εώς το 1211.

 σχεδιάγραμμα του χώρου

Η ΟΧΥΡΩΣΗ

Ο οχυρωματικός περίβολος σχηματίζει πεντάγωνο με δύο πύλες εισόδου, μία στο βόρειο και μία στο νότιο τείχος.
Το τείχος ενισχύεται με 11 πύργους, ο πιο σημαντικός των οποίων είναι ο ΒΔ, διαστάσεων 8,60 x 8,14 μ. σωζόμενου ύψους 4 και αρχικού 15 και πλέον μέτρων, κτίσμα του 1000 περίπου μΧ όπως και το μεγαλύτερο μέρος της οχύρωσης.

το διατείχισμα στην κορυφή του λόφου

Αντίθετα, το ΝΑ τμήμα των τειχών με τον μικρό πύργο αποδίδεται στις συμπληρώσεις που έγιναν από το Φράγκο ιππότη μεταξύ 1206-1211. Την ίδια εποχή ενισχύθηκαν σε ύψος οι οχυρώσεις και κατασκευάστηκαν επιπλέον χώροι υγιεινής.

 πύργος και τμήμα του τείχους

 *

καθολικό - το ιερό

ΤΟ ΚΑΘΟΛΙΚΟ

 

Η κτίση του καθολικού ανάγεται στο 1000, ενώ ακολούθησαν άλλες τρεις ακόμη οικοδομικές φάσεις στο κτίριο.
Αρχικά οικοδομήθηκε ο σύνθετος τετρακιόνιος ναός με το νάρθηκα (διαστάσεις 14,60 x 9,70 μ.). Σε δεύτερη φάση και προφανώς αμέσως μετά το θάνατο του κτήτορα της μονής, προστέθηκε το Β παρεκκλήσιο με τον κτητορικό τάφο.(εικ.δεξιά)
Κτίσμα της τρίτης φάσης είναι ο εξωνάρθηκας, ενώ της τέταρτης το Ν παρεκκλήσιο με έναν ακόμη κτητορικό τάφο. Στη συνέχεια προστέθηκαν ακόμη τρεις επίσημοι τάφοι στο νότιο τοίχο σε επαφή με το καθολικό.



Οι τοίχοι του ναού σώζονται σε ύψος 1,5-4 μέτρων. Πολλά από τα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, μεταξύ των οποίων και κίονες που συγκρατούσαν τον τρούλο λεηλατήθηκαν και λείπουν, διατηρούνται όμως σε καλή κατάσταση το μαρμάρινο διάφραγμα του Β ανοίγματος του ναού καθώς και άλλα ανάγλυφα.(βλ.εικόνες)

μαρμάρινα στοιχεία στο ναό

Από τις τοιχογραφίες του ναού σώζονται μόνο σπαράγματα παράστασης του Ευαγγελισμού και διάλιθων σταυρών στον εξωνάρθηκα, καθώς και δύο αλεπάλληλα στρώματα της ίδιας τοιχογραφίας ιεράρχη, πιθανόν του Αγίου Νικολάου στην κόγχη του Ν παρεκκλησίου.

Τέλος στο δάπεδο του κυρίως ναού και του Β παρεκκλησίου σώζονται σε καλή κατάσταση μαρμαροθετήματα, περίτεχνα έργα του 11ου αιώνα.

 είσοδος του καθολικού - ο εξωνάρθηκας

δάπεδο Β παρεκκλησίου με μαρμαροθέτημα

11ος αιώνας

ΑΛΛΑ ΚΤΙΡΙΑ

Τα ερείπια της Τράπεζας (διαστάσεων 14,80 x 6,20 μ) βρίσκονται Δ του καθολικο. Οι τοίχοι της ήταν βαμένοι κόκκινοι, διέθετε δίλοβα υάλινα παράθυρα, ξύλινη στέγη καλυμμένη με σχιστόλιθους και μεγάλα μαρμάρινα τραπέζια.
Ακόμη εντοπίστηκαν δεξαμενή στο υπόγειο πύργου, πιθανή θέση πλυσταριού, δύο φούρνοι -ο ένας για τα πρόσφορα- καθώς και κτιστός ληνός χωρητικότητας 40 κυβικών. Αυτό καταδεικνύει σαφώς τη μεγάλη παραγωγή κρασιού από τη μονή.
Στο νάρθηκα του τότε ερειπωμένου καθολικού, εγκαθίσταται κατά το 16ο-17ο αιώνα ελαιουργείο όπως μαρτυρά ο μαρμάρινος ελαιόμυλος και δύο μεγάλες μυλόπετρες.

ΕΥΡΗΜΑΤΑ

Η ανασκαφή του χώρου ξεκίνησε μετά τον καθαρισμό της περιοχής το 1993 από τον αρχαιολόγο Ιωακείμ Παπάγγελο, του οποίου οι έρευνες για τη βυζαντινή Χαλκιδική είναι πραγματικά ανεξάντλητες.

το Φραγκόκαστρο κατά την έναρξη της ανασκαφής
(διακρίνονται μόνο τμήματα των τειχών)







Μεταξύ των ευρημάτων συγκαταλλέγονται κλείστρα βιβλίων, εμφυαλωμένη κεραμική, γυάλινα και κεραμικά αγγεία, χάλκινες βελόνες και δαχτυλήθρες, υάλινες ψηφίδες ψηφιδωτού, μαχαίρια, αρκετά νομίσματα καθώς και γυάλινα καντήλια του 11-12ου αιώνα.

κλέιστρα βιβλίων

εμφιαλωμένα κεραμικά πιάτα

Β' μισό 12ου αιώνα

γυάλινα καντήλια









Επίσης βρέθηκε αργυρό-επίχρυσο μετάλλιο με παράσταση της Αγίας Παρασκευής καθώς και σφραγίδα-εγκόλπιο με μορφή Αρχαγγέλου.

Τέλος ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα είναι ένα από τα τρία ανευρεθέντα μολυβδόβουλα του 10ου-11ου αιώνα.
Φέρει παράσταση του αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου και επιγραφή "Αθανάσιος ταπεινός Μ(ονα)χ(ός)" που πρόκειται πιθανότατα για την προσωπική σφραγίδα του ιδρυτή της Αθωνικής Πολιτείας, οσίου Αθανασίου του Αθωνίτη.

 μολυβδόβουλο οσίου Αθανασίου του Αθωνίτη

Β' μισό 10ου αιώνα

Πηγές:
-Ιωακείμ Παπάγγελου, Η Αθωνική Μονή Ζυγού
-10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Η Μονή Ζυγού


άλλοι πύργοι και κάστρα της Μακεδονίας