O πύργος των Βρασνών

Ο πύργος των Βρασνών βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του ομώνυμου οικισμού της περιοχής Ασπροβάλτας και συγκεκριμένα εντός του αυλόγυρου της εκκλησίας του χωριού (Κοιμήσεως της Θεοτόκου).(40°42'18"Ν, 23°39'12"Ε)

Ελάχιστα ιστορικά στοιχεία είναι γνωστά για το κτίσμα.

Γνωρίζουμε πως χτίστηκε κατά την παλαιολόγεια περίοδο - αρχές του 15ου αιώνα - στο κέντρο του οικισμού των Βραστών. (μετονομάσθηκε σε "Βρασνά" το 1918). Τα Βραστά μνημονεύονται στους αθωνικούς καταλόγους. Στα 1300 ανήκουν στο Κατεπανίκιο Στεφανινών, ενώ αργότερα στο Κατεπανίκιο της Ρεντίνας.

Ο πύργος χρησίμευε για την οχύρωση του οικισμού και ίσως για την ενίσχυση της φρούρησης του δρόμου από τη Βόλβη προς την πεδιάδα του Στρυμόνα.

o πύργος βρίσκεται ακριβώς πίσω από την εκκλήσία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και εμπρός από το Κοιμητήριο, εντός του χωριού

Το οχυρό αρχικά ήταν τριώροφο και στεγασμένο. Σήμερα σώζεται πλήρες στον πρώτο του όροφο (ο οποίος είναι μπαζωμένος) και τμήματά του ως και τον τρίτο.

Το εμβαδό του είναι 50 τμ (7x7.30) και οι τοίχοι του έχουν πάχος 2.40 μ στη βάση του βαίνοντας σταδιακά μειούμενοι σε πάχος. Ο πύργος είναι χτισμένος με ακανόνιστες πέτρες από την περιοχή και διαθέτει ενισχυτικές αντηρίδες (0.80x1.20) θυμίζοντας έτσι  ανάλογα κτίσματα της παλαιολόγειας περιόδου στη Μακεδονία (πύργοι Γαλάτιστας, Αγίου Βασιλείου, Ευκαρπίας, Αγίας Μαρίνας, διάφορες οχυρώσεις στο Άγιο Όρος).

Τέλος σώζονται ίχνη από το ξύλινο πάτωμα του δευτέρου ορόφου και από το ροζ επίχρισμα του καπναγωγού.

Στερεωτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν τη δεκαετία του '80 και το 1997. Οι εργασίες όμως υπήρξαν περιορισμένες, με αποτέλεσμα ο πύργος να χρειάζεται σήμερα πιο ολοκληρωμένες παρεμβάσεις αν όχι για την αναστήλωση, τουλάχιστον για τη διάσωσή του.

Το καμπαναριό της εκκλησίας (19ου αιώνα) παρουσιάζει ενδιαφέρον. Στην επιμελημένη τοιχοποιεία του ενσωματώθηκαν ρωμαϊκά ταφικά ανάγλυφα.

ΠΗΓΕΣ:

Βυζαντινός Πύργος Βρασνών, Ζόμπου-Παπαδάμου-Ξάνθου, 9η Εφορεία Βυζ.Αρχαιοτήτων, 1996

*

...άλλοι πύργοι και κάστρα της Μακεδονίας

Mε καλυμμένο το πρόσωπο: Προσωπίδες και Παραπετάσματα (byzantine aventails and visors)

Σε αντίθεση με την εικόνα που οι περισσότεροι έχουν στο μυαλό τους για τους δυτικούς ιππότες και τους αρχαίους Έλληνες οπλίτες, στην αντίστοιχη εικόνα, ο βυζαντινός στρατιώτης έχει συνήθως το πρόσωπο ακάλυπτο.

Ήταν όμως πάντοτε έτσι, ή κάλυπταν και οι Ρωμιοί το πρόσωπό τους στη μάχη; 

Κι αν ναι πώς;

Στα "Τακτικά" του Νικηφόρου Φωκά, στο κεφάλαιο για τους κατάφρακτους, αναφέρεται πως το κράνος τους θα πρέπει να φέρει προσαρμοσμένη αλυσιδωτή θωράκιση που θα καλύπτει το πρόσωπο εκτός από τα μάτια. Μάλιστα αυτή θα πρέπει να είναι διπλή! [1]

Προστατευτική θωράκιση, προσαρμοσμένη στο κράνος ήταν ο κανόνας για το βυζαντινό κασίδιον. Από δέρμα, μεταλικά πλακίδια ή αλυσιδωτό πλέγμα, κάλυπτε τον αυχένα και ονομαζόταν "καταυχένιον".

Για το βαρύ ιππικό, τις επίλεκτες μονάδες και τους αξιωματικούς, φαίνεται πως η προστασία περιλάμβανε και το πρόσωπο.

Κατάφρακτος ιππέας στη μάχη στο Δυρράχιο, 1081 (byzantine cavalryman, osprey publ.)

Αυτή ακριβώς τη θωράκιση πρέπει να έφερε και το κράνος του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού, όπως περιγράφεται στον Κίνναμο [2] και το Νικήτα Χωνιάτη [3]:

"και βασιλεύς δε αυτός κατά μονομαχίαν τω αρχιζουπάνω Βακχίνω προσέμιξεν, ηρωϊκόν προφαίνοντι σώμα και αυτουργούς χείρας εξ ώμων φύοντι.και ο μεν κατά των προσώπων πλήττει το βασιλέα και διαθλά το εκ του κράνους κατακεχυμένον των όψεων εκείνου παραπέτασμα, ο δε την χείρα τούτου τω ξίφει διήλασε και απόλεμον έδειξε και ζωγρία τούδε συνείληφεν."

Νικήτα Χωνιάτη, Χρονική Διήγηση

"μετά πολλήν γουν τινα συμπλοκήν Βακχίνος μεν τω βασιλεί της σιαγόνος το ξίφος κατενεγκών έπληξεν, ου μην και διέλασαι το εκ του κράνους επί τας όψεις ηρτημένον ηδυνήθη παραπέτασμα. ούτω μέντοι ισχυρά η πληγή γέγονεν ως τους κρίκους ικανώς τη σαρκί ενιζήσαντας επί πλείστον εκτυπωθήναι. ο δε βασιλεύς της χειρός τον βάρβαρον αφελόμενος τω ξίφει τω εξαδέλφω παρεδίδου φέρων, ο δε και πάλιν επί τους πολεμίους εσφάδαζεν ιέναι."

Ιωάννης Κίνναμος, Επιτομή

Πρόκειται για μάχη με τους Σέρβους και αναμέτρηση του Μανουήλ με τον αρχιζουπάνο Βακχίνο. Ο Σέρβος κατάφερε χτύπημα στο πρόσωπο του βασιλιά, τον οποίο έσωσε το προστατευτικό του προσώπου.

Οι όροι "παραπέτασμα", "κατακεχυμένον", "κρίκοι" δεν αφήνουν αμφιβολία πως επρόκειτο για αλυσιδωτό πλέγμα.

Παρόμοια κράνη έχουν βρεθεί στη Μέση Ανατολή και ήταν σε χρήση από τους Οθωμανούς, άλλους Τούρκους, Μαμελούκους , Πέρσες και άλλους.

Κατάφρακτος στρατιώτης με αλυσιδωτή θωράκιση. Το κράνος με γείσο φέρει επιπλέον παραπέτασμα για το πρόσωπο. Εξαιρετικά σπάνια απεικόνιση στρατιώτη με καλυμμένο πρόσωπο σε βυζαντινό χειρόγραφο.

Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, 14ος αι., Βενετία (προέλευση Τραπεζούντα)

Απελατίκιο και αλυσιδωτή κουκούλα με άνοιγμα μόνο στα μάτια. Στάρα Ζαγορά, 14ος αιώνας.

"Βαράγγοι" reenactors . Φέρουν αλυσιδωτά παραπετάσματα προσαρμοσένα στα κράνη τους.

Αντίθετα με τις πιο πάνω αναφορές, ένα άλλο απόσπασμα από την εποχή των Κομνηνών, αφήνει ερωτηματικά ως προς το είδος της προσωπίδας:

"Ταύτ' ουν θεασάμενος καλύπτει μεν το πρόσωπον τω θωρα κιδίω, ο της κόρυθος κύκλω εξήρτητο, σφοδρώς δε κατ' αυτών εξορμήσας συν τοις εξ στρατιώταις." [4]

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς

Και ναι μεν το "κύκλω εξήρτητω" κάνει πιθανότερο το πλέγμα, αλλά το γεγονός ότι ο Αλέξιος είχε τη δυνατότητα να καλύπτει και να αποκαλύπτει το πρόσωπο συνηγορεί υπέρ της μεταλλικής προσωπίδας, χωρίς πάντα να αποκλείεται η πρώτη υπόθεση.

Μία μεταλλική προσωπίδα ανακαλύφθηκε κατά τις ανασκαφές στο Ιερό Παλάτιο της Κωνασταντινούπολης. Αν και κατά τον David Nicole καταχωρήθηκε ως αγνώστου χρονολόγησης, στο βιβλίο του για τους Ρωμαιοβυζαντινούς στρατούς 300-900 μ.Χ. [5], δίπλα στο εύρημα βρέθηκε νόμισμα του Μανουήλ Κομνηνού υποδεικνύοντας τη χρονολόγησή της στο 12ο αιώνα.

Προσωπίδα (σχεδ.) από το Ιερό Παλάτιο, Κωνσταντινούπολη -αχρονολόγητη, πιθ. 12ος αι.

*

Ρωμαίος ιππέας, περ.400 μ.Χ

(romano-byzantine armies 4th-9th cent, osprey publishing)

Ρώσος ευγενής με κλιβάνιο και κράνος με μάσκα, 14ος αι. (armies of medieval Russia,osprey publishing)

Παρόμοιες μεταλλικές μάσκες ήταν σε χρήση από τους Ρωμαίους ιππείς της αυτοκρατορικής περιόδου (σίγουρα ως τον 5ο αιώνα μ.Χ), οι οποίοι τις υιοθέτησαν από τους Πάρθους και τους Σελευκίδες.

Δεν είναι ξεκάθαρο όμως, αν οι Βυζαντινές προσωπίδες της Κομνήνειας περιόδου (αν και εφόσον τελικά χρησιμοποιήθηκαν) ήταν συνέχεια της ρωμαϊκής παράδοσης ή των επιρροών των νομαδικών λαών του 11ου-12ου αιώνα. 

Ως γνωστόν, τέτοιες μεταλλικές μάσκες έχουν βρεθεί στη Ρωσία και αλλού και ανήκαν σε Ρώσους ευγενείς (1100-1250) [6], Πατζινάκες, Κουμάνους, και άλλα τουρκικά φύλα καθώς και σε Μογγόλους, Τατάρους και Πέρσες.

(Δεν αποκλείεται το εύρημα του Ιερού Παλατίου να άνηκε σε μισθοφόρο.)

1.Προσωπίδα Ρωμαίου ιππέα, 1ος-2ος αι. μ.Χ

2.Προσωπίδα Ρωμαίου ιππέα, Καλκριέζε, 1ος αι. μΧ

3.Προσωπίδα Τάταρου ή Κουμάνου πολεμιστή,14ος-15ος αι.

4.Προσωπίδα από το Ιράν, 16ος αι., Κρεμλίνο

Κράνος με προσαρμοσμένη μεταλλική μάσκα από το Κοβαλί της Ν.Ρωσίας (σημ. Ουκρανία), 13ος αι.

 Eπίθεση βαρέως ιππικού - βιβλική σκηνή από χειρόγραφο 13ου αι.
Το πρόσωπο του τρίτου ιππέα φαίνεται να καλύπτεται από θωράκιση -προσωπίδα ή μεταλλικό παραπέτασμα

Τέλος, ένα τρίτο είδος κράνους με το οποίο οι Ρωμιοί κάλυπταν το πρόσωπό τους, (μάλλον πολλά είδη) ήταν τα δυτικά κράνη με αρθρωτή προσωπίδα. Χρησιμοποιήθηκαν με αυξανόμενη συχνότητα από το 14ο αιώνα ως την πτώση, το 1453, εισαγόμενα από την Ιταλία κυρίως.

Ήταν σπάνια και τα έφεραν αποκλειστικά πλούσιοι ευγενείς και ιππείς.

Kράνος με αρθρωτή προστασία για το πρόσωπο, 15ος αιώνας, 
Κάστρο της Χαλκίδας - σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης

Προσωποποίηση του μηνός Μαρτίου - Τυπικό Μονής Βατοπεδίου, 1346

Έφιππος πολεμιστής φέρει τυπικό κλιβάνιο με μεταλλική ενίσχυση, μεταλλικά γάντια, ασπίδα, δόρυ και δυτικού τύπου κράνος με λοφίο.

Η μίξη βυζαντινών και δυτικών στοιχείων φανερώνει είτε πως ο  στρατιώτης ανήκει στο "Λατινικόν", είτε την εισαγωγή και τη χρήση δυτικών όπλων από Ρωμιό προνοιάριο.

BYZANTINE AVENTAILS and VISORS

Byzantines used three ways to protect their face during battle:

1.Mail aventails adjusted at the helmets. This was the most widespread face protection, common between cataphracts and nobles.

2.Iron masks. The use of them is confirmed for the early period as a continuation of the use by the heavy roman cavalrymen. For the 11th-13th centuries we have ambiguous quotes in several chronicles, as well as similar finds in neighboring areas (Russia, Middle East)

3.Western helmets. "Knights' helmets" were imported during the 14th and 15th century and were worn by the nobility.

ΠΗΓΕΣ-ΑΝΑΦΟΡΕΣ:

[1] Timothy Dawson, The Byzantine Cavalryman 900-1204, p.34, Osprey publishing, 2009

[2] Ιωάννης Κίνναμος, Επιτομή, 112

[3] Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις, Τόμος Β' βασιλείας Μανουήλ Κομνηνού

[4] Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, 1.5.7

[5] David Nicolle, Romano-byzantine armies 4th-9th century, Osprey publishing, 1992

[6] Kirpichnikov, Archaeologia SSSR, vol.3, 1966-1971

Το Μετόχι των Κριτζιανών

To μετόχι της Αγία Αναστασίας βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα από τη Θεσσαλονίκη, στην περιοχή της Επανομής. (40ο24'06"Ν 22ο57΄20") (μεταξύ Επανομής-Ν.Ηράκλειας)

 αεροφωτογραφία του μετοχιού της Αγίας Αναστασίας - διακρίνεται η στρατηγική του θέση

Είναι το μόνο ορατό λείψανο του μεσαιωνικού οικισμού των Κριτζιανών και η θέση του έχει επιλεγεί με μεγάλη επιμέλεια. Βρίσκεται στην άλλοτε κύρια οδική αρτηρία που ένωνε τη Θεσσαλονίκη με την Κασσάνδρα, πλάι σε χείμαρρο και σε σημείο που μπορούσε να ελέγχει όλη τη γύρω κτηματική περιφέρεια, όντας ταυτόχρονα αθέατο από τη θάλασσα.

Αυτό το τελευταίο είχε ιδιαίτερη σημασία, καθώς την εποχή της κτίσης του (1530) η πειρατεία βρισκόταν σε μεγάλη έξαρση στο Βόρειο Αιγαίο.

Το 1525 εμφανίστηκε στα παράλια της περιοχής ο πειρατής Μιστάν Ρεΐζ με σκοπό να διενεργήσει επιδρομές, συνελήφθη όμως από τους Οθωμανούς και οδηγήθηκε αλυσοδεμένος στη Θεσσαλονίκη. Στα 1530 -τη χρονιά ίδρυσης του μετοχιού- κατέπλευσε στην περιοχή ο φημισμένος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα με 18 πλοία, γεμάτα Βερβέρους και Τυνήσιους πειρατές λεηλατώντας, ενώ 2 χρόνια αργότερα το ίδιο πράττουν 5 βενετικές και 3 παπικές γαλέρες (!) υπό τον Αντρέα Ντόρια.

 ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα και ο στόλος του

Η δράση των πειρατών δικαιολογεί το φρουριακό χαρακτήρα του μετοχιού, το οποίο ακολουθεί μοναστηριακά πρότυπα οχύρωσης.

Ένας πεντάπλευρος περίβολος για καλύτερη προστασία, ενισχύεται από δύο πύργους στα ΝΑ και ΝΔ. Οι πύργοι αυτοί σώζονται ως τις επάλξεις με συνολικό ύψος 10 μέτρα. Αποτελούνται από δύο ορόφους, ενώ το ισόγειο είναι μπαζωμένο για μεγαλύτερη σταθερότητα και στήριξη στο τείχος. Η οροφή τους είναι θολωτή και η τοιχοδομία τους επιμελημένη από λαξευμένους πωρόλιθους. Ανατολικά υπήρχε άλλος ένας πύργος-αντηρίδα, που μεταγενέστερα μετατράπηκε σε φούρνο.

Η κεντρική πύλη βρισκόταν βόρεια, για την κατασκευή της χρησιμοποιήθηκε αρχαίο υλικό, ενώ για μεγαλύτερη ασφάλεια ήταν ενισχυμένη από ξύλινη καταχύστρα.

Δυτικά υπήρχε βοηθητική πύλη-παραπόρτι.

Καθώς μετόχι δίχως ναό δε νοείται, εντός του περιβόλλου σωζόταν ως πρόσφατα ναΐσκος. Επρόκειτο για μια μικρή μονόχωρη βασιλική.

Τέλος, στο φρουριακό συγκρότημα δεσπόζει το κεντρικό πυργόσπιτο. Τετράγωνο (9x9.45μ.), με ισόγειο και δύο ορόφους, έφτανε τα 8.7 μ. σε ύψος. Η κεντρική του είσοδος που βρίσκεται στη νότια πλευρά, προσεγγίζεται μέσω διπλής κτιστής σκάλας. Μια ακόμη βοηθητική είσοδος υπάρχει στον ανατολικό τοίχο. Το ισόγειο και ο πρώτος όροφος του πυργόσπιτου ήταν ενιαίοι και χρησίμευαν ως αποθηκευτικοί χώροι (όπου συγκεντρωνόταν και μεγάλο τμήμα της σοδειάς). Ο δεύτερος όροφος περιλάμβανε μία σάλα και τρία δωμάτια, διέθετε εξώστη και αποτελούσε την κατοικία του Οικονόμου, του αντιπροσώπου και τοποτηρητή της μονής.

Το πυργόσπιτο χρησίμευε ακόμη και ως το τελευταίο καταφύγιο άμυνας των υπερασπιστών του μετοχιού. Ο τελευταίος όροφος δε σώζεται πλέον, ενώ βρέθηκαν και ίχνη πυρκαγιάς, πιθανότατα από την επανάσταση του 1821.

Άλλα κτίρια που δε σώζονται πλέον ήταν ο σταύλος, τα κολλιγόσπιτα (κατοικίες των δουλοπάροικων), το μαγειρείο και ο αχυρώνας.

Επιπλέον σε μικρή απόσταση από την οχύρωση διακρίνονται τα θεμέλια άλλων κολλιγόσπιτων (περίπου 32)

Δυστυχώς μια πρωτοβουλιά για ανέγερση νέας εκκλησίας, χωρίς την απαιτούμενη γνώση και σεβασμό στα 1965, είχε ως αποτέλεσμα την κατεδάφιση εκ θεμελείων του παρεκκλησίου καθώς και του τελευταίου ορόφου του πυργόσπιτου.

Το 1976 και το 1986-7 πραγματοποιήθηκαν στερεωτικές και σωστικές εργασίες από την Αρχαιολογική υπηρεσία.

 Σχέδιο του φρουριακού συγκροτήματος

Νότια Όψη

Ιστορία - ο ιδρυτής Θεωνάς

Το μετόχι των Κριτζιανών χτίστηκε το 1530, όπως φανερώνει η σωζόμενη πάνω από την θύρα του πυργόσπιτου, κτιτορική επιγραφή:

"Ι(ησούς) Χ(ριστό)ς Νικά.

Ηγουμενεύοντος Αγ(ί)ας Αν(α)στασίας Θεωνά Ιερομονάχ(ου), Σωφρονίου οικονομεύοντος"

"+Δώρον σοι προσήξαμεν οι ευτελέοις σου δούλοι, μεγαλόνυμε μάρτης Αναστασία κ(αι) δέξε τούτο ως ο Κ(ύριο)ς πάλαι της χήρας λεπτά, κ(αι) αεί μνημονεύη ούτω κακ συ πρόσδεξαι, τούτο νυν το πυργίω. Κ(αι) σκέπε φρούρι του εν αυτώ οικούντ(ας) εκ τ(ων) αισθητ(ών) κ(αι) νοητών πολέμ(ων). Έτ(ος) ΖΛΗΩ' μην(ί) Οκτωβρίω Ιν(δικτιώνος) Δ'(ης)"

η κτιτορική επιγραφή

Κατά την ίδρυση, Οικονόμος του μετοχιού ήταν ο Σωφρόνιος και Ηγούμενος της Μονής Αγίας Αναστασίας ο Θεωνάς. Ο Θεωνάς υπήρξε σημαντική προσωπικότητα του ελληνικού χώρου κατά τους πρώτες αιώνες της τουρκοκρατίας.

Γεννήθηκε στα μέσα του 15ου αιώνα, στη Λέσβο ή στη Βέροια (όπου μάλιστα δείχνουν και το σπίτι του). Ακολούθηκε τη μοναχική ζωή, αρχικά ασκητεύοντας και στη συνέχεια ως μαθητής του οσίου Ιακώβου, ενώ διετέλεσε για λίγο ηγούμενος στη μονή Τιμίου Προδρόμου,στη Δεβερκίστα της Αιτωλίας. Αργότερα αφού πέρασε από τη Σιμωνόπετρα στο Αγιο Όρος, έγινε ηγούμενος στη μονή της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας που ανακαίνισε ο ίδιος το 1522. Παράλληλα έχτισε σχολείο, νοσοκομείο και ναούς (μαρτυρούνται τουλάχιστον 9 ναοί και παρεκκλήσια) . Η επιρροή του στους χριστιανούς της περιοχής της Θεσσαλονίκης ήταν μεγάλη και έφτασε να αποκτήσει περί τους 150 μαθητές. Το 1539 εκλέγεται μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, θέση στην οποία παρέμεινε ως το θάνατό του, μετά τον οποίο ανακηρύχθηκε άγιος (τιμάται στις 4 Απριλίου)

Ο κτίτορας Θεωνάς (τοιχογραφία μέσων 18ου αιώνα, Καθολικό Αγίας Αναστασίας Επανομής)

*

Σιγιλλιώδες γράμα του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Θεωνά με την υπογραφή του, 1539

 Ανατολική όψη

 Κάτοψη (διακρίνονται ο σταύλος και τα κολλιγόσπιτα)

*

 σχέδιο - κάθετες τομές πύργου, πυργόσπιτου, πρόσοψη κύριας εισόδου

 Σχέδιο - δυτική και βόρεια όψη

Δυτική όψη του μετοχιού - Παραπόρτι, παρεκκλήσι

 ΝΔ αμυντικός πύργος

 ΝΑ αμυντικός πύργος, εσωτερική όψη- στίβες από τα αυθεντικά κεραμύδια του ναού και του πυργόσπιτου

 μικρό παρεκκλήσι στη θέση του γκρεμισμένου ναού

*

η σκάλα του κεντρικού πύργου

 ο κεντρικός πύργος / πυργόσπιτο

το εσωτερικό του κεντρικού πύργου

 το πυργόσπιτο πριν την κατεδάφιση του τελευταίου ορόφου - διακρίνεται ο εξώστης

 αρχαίες επιγραφές που βρέθηκαν στο χώρο του μετοχιού (χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό)

*

η κύρια πύλη όπως ήταν πριν το 1965

 Το συγκρότημα πριν την κατεδάφιση του ναού και του δευτέρου ορόφου του κεντρικού πύργου

 Σχέδιο - το μετόχι της Αγίας Αναστασίας προπολεμικά (1914)

 Το μετόχι και σήμερα στο κέντρο καλλιεργήσιμων εκτάσεων

ΠΗΓΕΣ:

1) Θεοχάρη Παζαρά, Επανομή, ιστορία-μνημεία-τοπογραφία, εκδ.ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1993

2) Θεοχάρη Παζαρά, Η κτιτορική επιγραφή του μετοχιού στα Κριτζιανά Επανομής

3) μοναχού Μωυσέως Αγιορείτου, Άγιοι Αγίου Όρους, εκδ.Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2007

λίστα πύργων και κάστρων