Το κάστρο της Ρεντίνας

Το κάστρο της Ρεντίνας δεσπόζει σε κορυφή λόφου, στην είσοδο των κατάφυτων στενών της Ρεντίνας ή "μακεδονικών Τεμπών" (40°39'22"Ν - 23°37'22"Ε)
Έλεγχε την πορεία της Εγνατίας οδού μέσω της κοιλάδας του Ρήχιου ποταμού και συνεπώς την κίνηση εμπορευμάτων και στρατευμάτων μεταξύ Θεσσαλονίκης και Κωνσταντινούπολης
Ο χώρος έχει ανασκαφεί  και αναστηλωθεί μερικώς, παραμένει όμως προς το παρόν αρχαιολογικός χώρος κλειστός για το ευρύ κοινό.

κοπάδι στον ποταμό Ρήχιο
*

το μονοπάτι που οδηγεί στο κάστρο

ο λόφος με το κάστρο από μακρυά

εγχειρίδια, πολεμικός πέλεκυς (τζεκούριον) διπλής κόψης, τσαγγία (εξαρτήματα υποδημάτων και σπηρούνια)
ευρήματα από τη Ρεντίνα, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στο λόφο μαρτυρούνται από ευρήματα της νεολιθικής ακόμη εποχής. Η κατοίκηση συνεχίζεται αδιάλειπτα ως την ύστερη αρχαιότητα. Τότε, και συγκεκριμένα περί το 450 μ.Χ πραγματοποιείται η πρώτη οχύρωση.[1] Είναι σχεδόν βέβαιο πως σε αυτό συνετέλεσε η εποίκηση από κατοίκους της Αρέθουσας, μεγάλης αρχαίας πόλης της περιοχής η οποία καταστράφηκε μετά από διαδοχικές βαρβαρικές επιδρομές (Γότθοι 254,258,267,269 μ.Χ, Βησιγότθοι 380, Έρουλοι 475,479 μ.Χ).[2]

 Επιδρομείς στα Βαλκάνια 

(6ος-7ος αιώνας)

1.Άβαρος

2.Βούλγαρος

3.Σλάβος
(Osprey publishing)

Αργότερα, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός (527-565) (εικ.) ενισχύει τις οχυρώσεις και επανιδρύει το κάστρο- πρόκειται για το φρούριο Αρτεμίσιον που αναφέρει ο Προκόπιος.("φρούριον ωκοδομήσατο εχυρώτατον, καινουργήσας αυτός, όπερ Αρτεμίσιον επωνομάστε..." Προκόπιος,περί Κτισμάτων)
Από το 570 οι Σλάβοι διασχίζουν το Δούναβη προς νότον και καθ'όλη τη διάρκεια του 7ου αιώνα, δεν αρκούνται πλέον σε επιδρομές, αλλά εγκαθίστανται σε μεγάλες ομάδες στην ερημωμένη ύπαιθρο.
Δημιουργούν νησίδες πληθυσμού, τις Σκλαβηνίες οι οποίες έχουν δική τους οργάνωση και ηγεσία. Tην κοιλάδα του Ρήχιου επικοίζει το βαρβαρικό φύλο των Ρηγχίνων, οι οποίοι όμως πιθανότατα ήταν βλάχικης καταγωγής και συμπαρασύρθηκαν από την κάθοδο των Σλάβων, καθώς αναφέρονται επανειλημμένα και ως "Βλαχορηγχίνοι".

Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Β' εισέρχεται θριαμβευτικά στη Θεσσαλονίκη μετά την υποταγή των Σκλαβηνιών της Μακεδονίας. 689 μ.Χ.
(τοιχογραφία, Άγιος Δημήτριος, Θεσσαλονίκη)





Επόμενος σταθμός στην ιστορία της Ρεντίνας, ο οποίος φανερώνει και την ουσιαστική καμπή στη ζωή του κάστρου, είναι η ανακήρυξή της σε έδρα επισκοπής περί το 900  (σύμφωνα με τη Νεαρά ΧVI του Λέοντος Σοφού (886-907)). Ο επίσκοπος Λητής ονομάζεται πλέον "Λητής και Ρεντίνης" και εγκαθίσταται στη Ρεντίνα, καθώς η Λητή έχει παρακμάσει και εγκαταληφθεί μετά τις επιδρομές και τις επακόλουθες μετακινήσεις πληθυσμών.
Κατά το 10ο αιώνα τα τείχη επισκευάζονται, πύργοι επανακτίζονται εκ βάθρων, δημιουργείται το υπόσκαφο κλιμακοστάσιο και ανοικοδομείται ο κύριος όγκος των κατοικιών και των δημοσίων κτιρίων.

μακέτα του κάστρου

η Ακρόπολη με τον επισκοπικό ναό (στέγαστρο), κινστέρνα και οικείες

Το κάστρο ακολουθεί την ιστορική πορεία της Μακεδονίας κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο. Το 1204 καταλαμβάνεται από τους Φράγκους σταυροφόρους ιππότες και θα αποτελέσει ένα από τα δυναμάρια του φράγκικου Βασιλείου της Θεσσαλονίκης ως πριν το 1224, οπότε και περνά στα χέρια του Δεσποτάτου της Ηπείρου.
Μετά τη μάχη της Κλοκοτίνιτζας (1230) ο γιος του Θεόδωρου, Ιωάννης Δούκας Κομνηνός ανακηρρύσει εαυτόν δεσπότη Θεσσαλονίκης. Η φρουρά του θα εγκαταλείψει τη Ρεντίνα, μόλις πληροφορηθεί πως καταφθάνει στην περιοχή μεγάλο εκστρατευτικό σώμα της Νίκαιας με επικεφαλής τον αυτοκράτορα Ιωάννη Βατάτζη.[3]
Ο Βατάτζης εισήλθε στο κάστρο και διανυκτέρευσε εκεί (1242). Χρυσό νόμισμά του (εικ.) που βρέθηκε εσωτερικά της πύλης εισόδου, ίσως προέρχεται από την ιστορική εκείνη διανυκτέρευση.

"Ο μεν ουν βασιλεύς Ιωάννης...επεί δε παρήλθε τα της Θράκης και Μακεδονίας χωρία, ήδη δε και την Χριστούπολιν παρήμειψε και τον Στρυμόνα, τω φρουρίω της Ρεντίνης προσέσχεν, υπό τινων τηρουμένων του Ιωάννου' οι και προ του τα στρατεύματα του βασιλέως Ιωάννου ιδείν καταλιπόντες το φρούριον, φυγή χρησάμενοι δρομαίοι την Θεσσαλονίκην εισήεσαν. Έρημον δε ανδρών πολεμιστών ευρόντες οι του βασιλέως κατέσχον αυτό και φυλακήν εγκατέστησαν..."
(Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική διήγησις)


Ακριβώς έναν αιώνα αργότερα (1342), κατά το δεύτερο βυζαντινό εμφύλιο, το φρούριο καταλαμβάνει ο Ιωάννης Καντακουζηνός και εγκαθιστά φρουρά. Ακολούθως εκπολιορκεί το κάστρο ο Συργής, κεφαλή των Σερρών, συλλαμβάνει αιχμαλώτους τους στρατιώτες και τους άρχοντες του κάστρου που συνεργάστηκαν με τον Καντακουζηνό, τους φυλακίζει και τους βασανίζει.[5]
Κατά την παλαιολόγεια περίοδο ο οικισμός γνωρίζει ανάπτυξη, χτίζονται και επισκευάζονται οχυρώσεις, καθώς και ο μικρός ναός με τρούλο, ερείπια του οποίου σώζονται σήμερα.
Το κάστρο αποτελεί πλέον, εκτός από έδρα επισκοπής και έδρα κατεπανικίου (Κατεπανίκιον Ρεντίνας) και αναφέρεται συχνά στα αρχεία των αγιορείτικων μονών.(13ος-14ος αι.)

θέα του τρουλλαίου ναού και των πύργων Π1 και Π2

ο παλαιολόγειος ναός και ο πύργος Π3

Η Ρεντίνα πέφτει διαδοχικά στους Σέρβους (π.1345),  στους Έλληνες (1371), στους Τούρκους (1383) ,ξανά στους Έλληνες(1402) και οριστικά στους Οθωμανούς (πριν το 1423).
Με την τελική κατάκτηση από τους Τούρκους αρχίζει η παρακμή του κάστρου που θα οδηγήσει στην οριστική εγκατάληψή του. Στην περιοχή εγκαθίστανται Γιουρούκοι νομάδες και το διοικητικό κέντρο μετατοπίζεται στο Μπεσίκι (σημ.Βόλβη). Λίγα νομίσματα του 16ου αιώνα υποδηλώνουν ένδειξη κατοίκησης, το 17ο αιώνα όμως, είναι σίγουρο πως πυκνή βλάστηση έχει καταλάβει ως τελευταίος κατακτητής το κάστρο.[5]

λεπτομερές σχεδιάγραμμα του χώρου

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ

Ο οικισμός περιβάλλεται από εξωτερικό τείχος το οποίο ενισχύεται με πύργους ή προβόλους. Ήταν καλά αρμολογημένο και επιχρισμένο με λευκό κονίαμα, κάτι που προσέδιδε λευκωπή όψη στο κάστρο. Ένα δίδυμο τείχος των παλαιολόγειων χρόνων διαχωρίζει εγκάρσια την οχυρωμένη έκταση σε δύο τμήματα. Στην κορυφή του λόφου βρίσκεται η τειχισμένη ακρόπολη και στο υψηλότερο σημείο της τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του 10ου αιώνα χτισμένη πάνω σε κινστέρνα. Αυτός ήταν ο επισκοπικός ναός.

το στέγαστρο στην ακρόπολη,γύρω από τον επισκοπικό ναό

δυτικό τμήμα του φρουρίου

 η κινστέρνα στα θεμέλια της βασιλικής-επισκοπικού ναού

Η μεγάλη κινστέρνα έχει διαστάσεις 4,5x9μ. και βάθος 4,6μ. Χτίστηκε κατά την επανίδρυση του φρουρίου από τον Ιουστινειανό και το δάπεδό της είναι στεγανοποιημένο

*

Το 10ο αιώνα γύρω και πάνω από αυτήν ανοικοδομείται η τρίκλιτη βασιλική. Σπαράγματα τοιχογραφιών, ίχνη της αγίας τράπεζας, ιερά σκεύη πιστοποιούν την ύπαρξη του ναού. Στα πλάγια κλίτη και τι νάρθηκα εντοπίστηκε πλήθος ταφών. Τα χαρόνεια* νομίσματα εντός των τάφων ήταν του 10ου αιώνα επίσης.

(*από την αρχαία παράδοση για την πληρωμή του χάροντα...).

Η ύπαρξη των τάφων υποδεικνύει πως η κινστέρνα θα πρέπει να είχε μπαζωθεί ήδη από τη μεσοβυζαντινή περίοδο.

Στα Α δεσπόζει ο μικρός τρουλλαίος παλαιολόγειος ναός σε σχήμα σταυρού. Σπαράγματα τοιχογραφιών μαρτυρούν πως είχε ιστορηθεί.

ο παλαιολόγειος ναός 

σπάραγμα τοιχογραφίας στην είσοδο. απεικονίζεται πιθανότατα ο κτήτωρ με επίσημο ένδυμα 14ου αιώνα

Ένας τρίτος ναός εντοπίστηκε ΝΔ κοντά στην κεντρική πύλη με προσκτίσματα και νεκροταφείο.

Τέσσερις κινστέρνες εξασφάλιζαν την υδροδότηση του οικισμού. Επιπλέον σε περίοδο πολιορκίας, το σκοπό αυτό εξυπηρετούσε συγκρότημα αιθουσών στους πρόποδες επί του ποταμού, το οποίο συνδεόταν με υπόσκαφη μυστική κλιμακωτή σήραγγα με το κάστρο.

είσοδος του πύργου Π4 και θολωτής κινστέρνας
ο Π4 είναι συμπαγής σε όλο το ύψος του, εκτός από τον τελευταίο όροφο στον οποίο διαμορφώνεται δωμάτιο σκεπασμένο με ημικυκλική οροφή. σώζονται ίχνη επάλξεων.

κινστέρνα και πύργος
Η κινστέρνα Κ2 είναι σύγχρονη της Κ3 και έχει χρονολογηθεί στην όψιμη ρωμαϊκή περίοδο

 ο ναός στα ΝΔ εκτός του τείχους

Το μεγαλύτερο μέρος των κατοικιών και των εργαστηρίων χτίστηκε κατά το 10ο αιώνα και βρίσκεται στο ΝΔ τμήμα. Τα σπίτια είναι απλά και συχνά μονόχωρα.

σπίτια και εργαστήρια

Από τις ανασκαφές που διενεργήθηκαν υπό τον καθηγητή Μουτσόπουλο, ήρθαν στο φως πλήθος ευρημάτων τα οποία φωτίζουν την καθημερινή ζωή και την ιστορία της περιοχής και των βυζαντινών οχυρωμένων οικισμών της περιόδου γενικότερα.

αιχμές βελών (7ος-14ος αι.)
ΜΒΠ,Θεσσαλονίκη

κουτρούβιο με εγχάρακτη παράσταση αγίου (12ος-13ος αι.)
ΜΒΠ,Θεσσαλονίκη

Μέρος των ευρημάτων εκτίθεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, στην μόνιμη έκθεση "το βυζαντινό Κάστρο".

      ψαλίδια και κουμπιά από το οικείες          η έκθεση "το βυζαντινό κάστρο" στο ΜΒΠ

οχυρώσεις

τείχος και ο μεγάλος πύργος Π4

  

η εξέλιξη του οικισμού 6ος-14ος αιώνας

Ιουστινιάνεια περίοδος - 550 μ.Χ

Μακεδονική περίοδος - 950 μ.Χ

Παλαιολόγεια περίοδος - 1350 μ.Χ

πύργος Π4 και θολωτή κινστέρνα, φωτο και σχέδιο
η κινστέρνα Κ3 φαίνεται πως θεμελιώθηκε κατά την ύστερη ρωμαϊκή ή παλαιοχριστιανική περίοδο.
αντιθέτως ο πύργος Π4 είναι μεταγενέστερο κτίσμα (10ος αιώνας)

ο ακρόπυργος (πύργος Π1)
πρόκειται για συμπαγή κατασκευή που εξυπηρετούσε τη φρούρηση του ανατολικού άκρου του κάστρου.
το εσωτερικό του είναι πληρωμένο με σύστημα πλέγματος ιμαντώσεων.
δείγμα από το ξύλο των ιμαντώσεων αυτών, χρονολογήθηκε με C14 στα 980 μ.Χ. 
σώζεται σε ύψος 6 μέτρων

πυλίδιο πλησίον του ακρόπυργου
εξυπηρετούσε την έξοδο προς τη μυστική σκεπαστή κλίμακα
*
 αναπαράσταση του Π1 σε περίοδο πολιορκίας

μες στον ακρόπυργο βρέθηκε ταφή ανδρός, σύγχρονη της κτίσης του. 
ο νεκρός ήταν οικοδόμος ή στρατιώτης και η ταφή στα θεμέλια του πύργου σχετίζεται με δοξασίες για το στέριωμα του κτιρίου.
*
Στοίχειωση

"Εις την δοξασίαν ταύτην αναφέρονται και αρχαίοι ελληνικοί μύθοι και βυζαντιναί παραδόσεις περί θυσίας ανθρώπων κατά τη θεμελίωσιν μεγάλων οικοδομημάτων.Η ψυχή του θύματος υπετίθετο ότι δια των υπερφυσικών δυνάμεων τας οποίας έχουν αι επί της γης απολελυμέναι των δεσμίων του σώματος ψυχαί ηδύνατο να προσλαμβάνει κατά βούλησιν παντοίς μορφάς και είχε ρώμην υπερανθρώπου, προωρισμένοι δε να φυλάττη και περιέπη το οικοδόμημα, εις το οποίον προσηλώθη, ήτο φοβερά εις τους επιχειρούντας να το παραβλάψωσι και ικανή ν'αποτρέπη τους απειλούντας αυτό κινδύνους Το θύμα εγίνετο το στοιχείο του οικοδομήματος, διο στοίχειωση ελέγετο υπό των Βυζαντινών η δια θυσίας οικοδόμησις."
(Ν.Πολίτη,Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού,Αθήνα 1914)

*

 από τον πύργο Π1 (ακρόπυργο) στα ανατολικά του φρουρίου ανακαλύφθηκε κτιστή κλίμακα-σήραγγα που οδηγεί σε σύστημα κτιστών αιθουσών-κινστέρνων στις όχθες ρυακιού. πρόκειται για μυστική δίοδο η οποία χρησίμευε για την τροφοδοσία του κάστρου σε περίοδο πολιορκίας.

***

το κύριο πλακόστρωτο μονοπάτι

ο πύργος Π2
τετράγωνο κτίσμα που εκτός από την αμυντική λειτουργία, ίσως χρησίμευε και για την αποθήκευση της σοδειάς των δημητριακών (σιλό)

ο πύργος Π3

βρισκόταν στο μέσο του δίδυμου τείχους, εξυπηρετώντας την άμυνα της ακροπόλεως και κατασκευάστηκε κατά τον 13ο αιώνα
*
σχεδίασμα του Π3
ίχνη από εξωτερική τοιχοποιεία υποδεινύουν την ύπαρξη ανυψωτικού μηχανισμού λίθων για τη χρήση τους από τους υπερασπιστές κατά των πολιορκητών.

η θέα από το κάστρο. η δυτική είσοδος της κοιλάδας του Ρήχιου, η λίμνη Βόλβη

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Μουτσόπουλος, Ρεντίνα ΙΙ, σ.42
[2] Hammond,A History of Macedonia, vol I, σ.271
[3] Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Διήγησις
[4] Ιωάννης Καντακουζηνός, Ιστορία
[5] Μουτσόπουλος, Ρεντίνα ΙΙ, σελ.49

ΠΗΓΕΣ:
1.Ν.Κ.Μουτσόπουλος, Ρεντίνα Ι, ΤΕΕ, Αθήνα 2001
2.Ν.Κ Μουτσόπουλος, Ρεντίνα ΙΙ, ΤΕΕ, Αθήνα 2001
3.Hammond,A History of Macedonia, Οxford Un.Pr.,Oxford 1989
4.Ιωάννης Καντακουζηνός,Ιστορία
5.Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή ιστορία
6.Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Διήγησις


διαβάστε ακόμη....πύργοι και κάστρα της Μακεδονίας

*